Çeviren: Rabia Uluman
Düzenleyen: Şule Selçuk
Giriş
Dünyada çok sayıda sağlık sorunuyla karşı karşıya kalıyoruz. Bunlar; kızamık ve difteri gibi aşı ile önlenebilir hastalıkların salgınlarından, sayısı artan ilaca dirençli patojenlerden, artan obezite ve fiziksel hareketsizlik oranlarından, çevre kirliliği ve iklim değişikliğinin sağlığa etkileri ve çeşitli insani krizlere kadar uzanmaktadır.
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 2019’da bunları ve diğer tehditleri ele almak amacıyla 5 yıllık yeni bir stratejik plan (13. Genel Çalışma Programı) başlatıyor. Bu plan 3 milyar insanı hedef alıyor. Bu planın amacı 1 milyar daha fazla insanın dünya çapında sağlık sigortasına erişebilmesini, 1 milyar daha fazla insanın acil sağlık tehditlerinden korunmasını ve 1 milyar daha fazla insanın daha iyi sağlık ve refah koşullarından yararlanmasını sağlamaktır. Bu amaca ulaşmak, sağlığa yönelik tehditlerin çeşitli açılardan ele alınmasını gerektirecektir.
Burada, DSÖ ve diğer sağlık ortakları 2019’da birçok konudan 10 tanesine dikkat çekiyor.
1. Hava Kirliliği ve İklim Değişikliği
On kişiden dokuzu her gün kirli hava solumaktadır. DSÖ, hava kirliliğini yılın en büyük çevresel riski olarak kabul etmektedir. Havadaki mikroskobik kirletici maddeler solunum ve dolaşım sistemlerine nüfuz ederek akciğerlere, kalbe ve beyne zarar verebilir. Kanser, inme, kalp ve akciğer hastalığı gibi hastalıklardan her yıl 7 milyon insanın zamansız ölümüne sebep olabilir. Bu ölümlerin yaklaşık %90’ının nedeni, düşük ve orta gelirli ülkelerde yüksek miktarda sanayi, nakliye ve tarımdan kaynaklanan emisyonların yanı sıra evlerdeki kirli ocak ve yakıtlardır.
Hava kirliliğinin birincil nedeni olan fosil yakıtların yakılması insanların sağlığını çeşitli şekillerde etkileyen iklim değişikliğine büyük oranda katkı sağlar. 2030 ve 2050 yılları arasında, iklim değişikliğinin yetersiz beslenme, sıtma, ishal ve ısı stresinden yılda 250.000’den fazla ölüme neden olması bekleniyor.
DSÖ, ekim 2018’de Cenevre’de ilk Küresel Hava Kirliliği ve Sağlığı Konferansını düzenledi. Ülkeler ve kuruluşlar hava kalitesini iyileştirmek için 70’ten fazla taahhütte bulundu. Bu yıl, eylül ayında Birleşmiş Milletler İklim Zirvesi, iklim hareketini ve dünya çapındaki hedeflerini güçlendirmeyi amaçlayacak. Paris anlaşması için ülkeler tarafından yapılan tüm taahhütler sağlansa bile, Dünya hâlâ bu yüzyılda 3°C’den fazla ısınmaya devam ediyor.
2. Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar
Diyabet, kanser ve kalp hastalığı gibi bulaşıcı olmayan hastalıklar, dünyadaki tüm ölümlerin % 70’inden veya 41 milyon insanın ölümünden sorumludur. Buna, 30 ile 69 yaşları arasında, erken ölen 15 milyon insan dâhildir.
Bu erken ölümlerin % 85’inden fazlası düşük ve orta gelirli ülkelerdedir. Bu hastalıkların yükselişinde beş ana faktör vardır. Bunlar; tütün kullanımı, fiziksel hareketsizlik, fazla alkol kullanımı, sağlıksız diyetler ve hava kirliliğidir. Bu risk faktörleri aynı zamanda erken yaşta ortaya çıkabilecek zihinsel sağlık sorunlarını da şiddetlendirir. Tüm akıl hastalıklarının yarısı 14 yaşına kadar başlar ancak çoğu vaka tespit ve tedavi edilemiyor. İntihar, 15-19 yaş grubu için ikinci önde gelen ölüm nedenidir.
Birçok şeyle birlikte bu yıl DSÖ, AKTİF politika araç kitini uygulamak gibi eylemler yoluyla, her gün daha fazla insanın aktif olmasına yardımcı olarak, fiziksel hareketsizliği 2030 yılına kadar %15 azaltma hedefine ulaşmalarına yardımcı olmak için hükümetlerle birlikte çalışacak.
3. Küresel Grip Salgını
Dünya bambaşka bir grip salgınıyla karşı karşıya kalacak. Ama ne zaman vuracağı ve ne kadar şiddetli olacağı bilinmemektedir. Küresel savunma sadece herhangi bir ülkenin acil sağlık durumu hazırlık ve müdahale sistemindeki en zayıf halka kadar etkilidir.
DSÖ, potansiyel pandemik suşları tespit etmek için grip virüslerinin dolaşımını sürekli izlemektedir. 114 ülkedeki 153 kurum, küresel gözetim ve müdahale ile ilgilenmektedir.
Her yıl, DSÖ insanları mevsimsel gripten korumak için grip suşuna hangi türlerin dahil edilmesi gerektiğini önermektedir. DSÖ, özellikle gelişmekte olan ülkelerde teşhis, aşı ve antivirüslere (tedavilere) etkili ve adil bir erişim sağlamak için tüm ana aktörlerle benzersiz bir ortaklık kurmuştur.
4. Kırılgan ve Hassas Ortamlar
1,6 milyardan fazla insan (küresel nüfusun %22’si) (kuraklık, kıtlık, çatışma ve nüfusun yerinden edilmesi gibi zorlukların bir araya gelmesiyle) uzun süren krizlerin yaşandğı ve zayıf sağlık hizmetlerinin temel bakıma erişimden uzak kaldığı yerlerde yaşıyor.
Dünyanın hemen hemen tüm bölgelerinde bulunan kırılgan ortamlar, çocuk ve anne sağlığı da dâhil olmak üzere sürdürülebilir kalkınma hedeflerindeki temel hedeflerin yarısının bile karşılanmadığı yerlerdir.
DSÖ, bu ülkelerde sağlık sistemlerini güçlendirmek için çalışmaya devam edecek ve salgınları tespit edip bunlara çözüm bulmak için daha iyi hazırlanacaklar. Böylece aşılama da dâhil olmak üzere yüksek kaliteli sağlık hizmetleri sunabilecekler.
5. Antimikrobiyal Direnç
Antibiyotiklerin, antivirallerin ve antimalaryallerin gelişimi, modern tıbbın en büyük başarılarındandır. Şimdi, bu ilaçlarla birlikte zaman tükeniyor. Antimikrobiyal direnç (bakteri, parazit, virüs ve mantarların bu ilaçlara direnç gösterme kabiliyeti) zatürre, tüberküloz, bel soğukluğu ve bağırsak iltihabı gibi enfeksiyonları kolayca tedavi edemediğimiz bir zamana geri göndermekle tehdit ediyor. Enfeksiyonların önlenememesi, cerrahi ameliyat ve kemoterapi gibi prosedürleri ciddi şekilde tehlikeye atabilir.
Tüberküloz ilaçlarına direnç, her yıl yaklaşık 10 milyon insanın hastalanmasına ve bunun 1,6 milyonunun ölmesine neden olan bir hastalıkla savaşmanın önündeki büyük bir engeldir. 2017’de, yaklaşık 600.000 tüberküloz vakası rifampisine (en etkili birinci basamak ilaç) karşı dirençliydi. Bu kişilerin % 82’sinde birçok ilaca dirençli tüberküloz vardı.
İlaç direnci, insanlar ve hayvanlarda, özellikle gıda üretimi için antimikrobiyallerin aşırı kullanımından kaynaklanır. DSÖ, farkındalık ve bilgiyi arttırarak, enfeksiyonu azaltarak ve antimikrobiyallerin tedbirli kullanımını teşvik ederek antimikrobiyal dirençle mücadele için küresel bir eylem planı uygulamak amacıyla bu sektörlerle birlikte çalışmaktadır.
6. Ebola ve Diğer Tehlikeli Patojenler
2018’de Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde, her ikisi de 1 milyondan fazla insanın bulunduğu şehirlere yayılan iki ayrı Ebola salgını görüldü. Etkilenen illerden biri de aktif bir çatışma bölgesindeydi.
Bu, Ebola gibi bir yüksek derece tehdit içeren patojen salgınının ortaya çıktığı bağlamın kritik olduğunu gösteriyor. Geçmişte kırsal salgınlarda meydana gelenler, her zaman yoğun nüfuslu kentsel alanlar veya çatışmalardan etkilenen alanlar için geçerli değildir.
Geçtiğimiz aralık ayında düzenlenen, Halk Sağlığı Acil Durumlarına Hazırlık konulu konferansta; halk sağlığı, hayvan sağlığı, ulaştırma ve turizm sektörlerinden katılımcılar kentsel alanlarda salgınlarla ve sağlıkla ilgili acil durumlarla mücadelede artan zorluklara odaklandı. DSÖ ve ortaklarının 2019’u “Acil Sağlık Olaylarına Hazırlık Yılı” olarak belirlemelerini istediler.
DSÖ’nün Ar-Ge Planı, halk sağlığı acil durumuna neden olma potansiyeline sahip ancak etkili tedaviler ve aşılar yönünden eksik olan hastalık ve patojenleri tanımlar. Öncelikli araştırma ve geliştirme için bu izleme listesi, Ebola, diğer bazı hemorajik ateşler, Zika, Nipah, Orta Doğu solunum sendromu koronavirüs (MERS-CoV) ve Şiddetli Akut Solunum Sendromu (SARS) ve bilinmeyen ciddi bir salgına neden olabilecek patojen için hazırlık yapılması gerektiğini belirten X hastalığını içerir.
7. Zayıf Temel Sağlık Hizmeti
Temel sağlık hizmetleri genellikle insanların sağlık sistemiyle ilk karşılaşma noktasıdır ve ideal olarak yaşam boyunca kapsamlı, uygun fiyatlı, toplum temelli bir bakım sağlanmalıdır.
Temel sağlık hizmetleri, bir kişinin yaşamı boyunca sağlık ihtiyacının çoğunu karşılayabilir. Güçlü temel sağlık hizmetleri genel sağlık sigortasını gerçekleştirmelidir.
Yine de birçok ülkede yeterli temel sağlık bakımı hizmeti bulunmuyor. Bu ihmal, düşük veya orta gelirli ülkelerde kaynak eksikliğinden kaynaklanabilir ancak muhtemelen son birkaç on yıldaki tek seferlik uygulanan hastalık programlarına da bağlı olabilir. Ekim 2018’de, DSÖ Kazakistan Astana’da, tüm ülkelerin 1978’de Alma-Ata Deklarasyonu’ndaki temel sağlık hizmeti taahhüdünü yenilemeyi taahhüt ettiği büyük bir küresel konferansa ev sahipliği yaptı.
2019 yılında DSÖ, ülkelerdeki temel sağlık hizmetini canlandırmak ve güçlendirmek için ortaklarla birlikte çalışacak ve Astana Deklarasyonu’ndaki spesifik taahhütleri takip edecektir.
8. Aşı Tereddütü
Aşı tereddütü (aşıların mevcut olmasına rağmen aşılamanın isteksizliği veya reddedilmesi) aşı ile önlenebilir hastalıklarla mücadelede kaydedilen ilerlemeyi tersine çevirebilir. Aşılama, hastalıklardan kaçınmanın en uygun maliyetli yollarından biridir. Şu anda yılda 2-3 milyon ölümü önlüyor ve küresel aşıların kapsamının iyileştirilmesi halinde 1,5 milyon kişinin daha hastalanması önlenebilir.
Örneğin, kızamık, küresel vakalarda %30 artış göstermiştir. Bu artışın sebepleri karmaşıktır ve bu vakaların hepsi aşı tereddütlerinden kaynaklanmaz. Bununla birlikte, bazı ülkelerde hastalığın ortadan kaldırılmasına yönelik bir hareketlenme görüldü.
İnsanların aşı yapmamayı seçmesinin nedenleri karmaşıktır. DSÖ’nün bir aşı danışma grubu, aşılara tereddütünün altında yatan temel nedenlerin aşılamadaki uygunsuzluk ve güven eksikliği olduğunu belirledi. Özellikle toplumdaki sağlık çalışanları, aşı kararlarının en güvenilir danışmanı ve etkeni olmaya devam ediyor. Aşılar hakkında güvenilir bilgi sağlamak için desteklenmeleri gerekiyor.
2019 yılında DSÖ, diğer müdahalelerin yanı sıra, HPV aşısının kapsamını artırarak dünya çapında rahim ağzı kanserini ortadan kaldırmak için çalışmaları hızlandıracak. 2019 ayrıca, Afganistan ve Pakistan’da çocuk felci virüsünün bulaşmasının durdurulduğu yıl da olabilir. Geçen yıl, her iki ülkede de 30’dan az vaka bildirildi. DSÖ ve ortakları, bu ülkelerde, bu sakatlayıcı hastalığı tamamen ortadan kaldırmak için her çocuğu aşılama konusunda desteklemeye kararlıdır.
9. Dang
Grip benzeri semptomlara neden olan ve şiddetli olan vakaların %20’sine kadar ölümcül olabilen sivrisinek kaynaklı bir hastalık olan dang, on yıllardır büyüyen bir tehdittir.
Bangladeş ve Hindistan gibi ülkelerin yağışlı dönemlerinde çok sayıda vaka yaşanmaktadır. Şu anda, bu ülkelerdeki bu dönemler önemli ölçüde uzuyor (2018’de son yirmi yıldaki en yüksek ölüm oranı görüldü.) ve hastalık, geleneksel olarak görülmeyen Nepal gibi daha az tropikal ve daha ılıman olan ülkelere yayılıyor.
Dünyanın tahminen %40’ı, dang humması riski altındadır ve yılda yaklaşık 390 milyon enfeksiyon oluşmaktadır. DSÖ, Dang kontrol stratejisi ile 2020 yılına kadar ölümleri %50 azaltmayı hedefliyor.
10. HIV
HIV aleyhine kaydedilen ilerleme, insanlara test yaptırma konusunda 22 milyon tedavi gören kişiye antiretroviraller sağlanması ve maruz kalma öncesi profilaksi gibi önleyici tedbirlere erişimin sağlanması için büyük bir öneme sahiptir. (PrEP, HIV riski taşıyan kişilerin, enfeksiyonu önlemek için antiretroviraleri aldıkları zamandır.)
Yine de her yıl HIV/AIDS’ten ölmekte olan yaklaşık 1 milyon insanla salgın şiddetle devam ediyor. Salgının başlangıcından beri, 70 milyondan fazla kişi enfeksiyon kaptı ve yaklaşık 35 milyon insan öldü. Bugün dünya çapında yaklaşık 37 milyon insan HIV ile yaşamaktadır. Seks işçileri, hapishanedeki insanlar, erkeklerle seks yapan erkekler ya da transeksüel insanlar gibi insanlara ulaşmak oldukça zordur. HIV’den giderek daha fazla etkilenen bir grup, özellikle yüksek risk altında olan ve nüfusun sadece %10’una rağmen Sahra altı Afrika’da 4 HIV enfeksiyonunun 1’inden sorumlu olan genç kızlar ve kadınlardır (15-24 yaş).
Bu yıl DSÖ, HIV ile yaşayan daha fazla insanın durumlarını bilmesi ve tedavi alabilmesi (veya negatif test sonucu durumunda önleyici tedbirler) için kendi kendine test uygulamasının desteklenmesi amacıyla ülkelerle birlikte çalışacaktır. Faaliyetlerden biri, DSÖ ve Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından şirketlere ve kuruluşlara iş yerinde kendi kendine HIV testleri sunmalarını desteklemek için Aralık 2018’de ilan edilen yeni kılavuzla hareket etmek olacaktır.
