Doğumunun 270. Yılında Antonio Salieri
Yazan: Esat Canberk Özçelik Düzenleyen: Ümit Sözbilir
Giriş
Büyük bestekar, büyük öğretmen Antonio Salieri miladî 17 Ağustos 1750 tarihinde Venedik’in Legnago kentinde dünyaya geldi. Bugün, doğumunun 270. yılı anısına bu yazımızda onu yâd edeceğiz. Müzik tarihindeki önemine, popüler kültürde verilen yanlış gösterimine ve tüm buna sebebiyet veren yüzyıllar boyu sürmüş bu dedikodunun neye dayandığına ve aslına değineceğiz.
Yaşadığı dönemde eserleri Avrupa’nın dört bir yanında; Paris, Roma, Viyana gibi büyük şehirlerin büyük opera evlerinde ses bulmuş ve İtalyan operası üzerinde büyük bir etki göstermiştir. 40’ı aşkın operası, çeşitli piyano sonatları ve ilahi eserler vermiş, Harburg İmparatorluğu Kappelmeister‘lığa (Orkestra Şefi) kadar yükselmiştir. Müzik öğretmenlik yapmıştır ve öğrencilerin arasında L.V. Beethoven, F.P. Schubert, F.Listz, J.N Hummel, F. X. Mozart gibi ünlü bestekarlar gelir. Tarihe damgasını vuran bu büyük bestekarlar her bir bestesinde öğretmeninden izler taşırlar. Klasik dönemde adı şanla dillerde dolaşan Kappelmeister‘ın Romantik dönemde ruhu ebediyete nakşetmiştir. Müziğin gelecek nesillerce şekillenmesinde büyük rol üstlenmiştir.
Hayatında büyük başarılara imza atsa da ne yazık ki yaşının ilerlemesiyle yazdığı besteleri ve popülerliği zamanla azalmış, yüzyıllarca sessiz kalan Salieri’nin sesi ancak 20. yüzyılın başlarında hayat bulmuştur.
Yazımızı sizlere Salieri’nin birkaç bestesini tavsiye ederek bitireceğim. Bunlardan ilki, benim şahsi nazarımda La Folia varyasyonlarının en zengini olarak nitelendirdiğim La Folia de Spagna Üzerine 26 Varyason‘dur[1]. Özellikle bu eseri baştan sona, dikkatle dinlemenizi dilerim. Piyano çalışmalarından C Majör Piyano Sonatı‘nı ve Salieri’nin Requiem‘ini dinlemenizi mutlak suretle tavsiye ederim.
Amadeus Filminde Salieri
Peter Shaffer’in[2] sahne gösterisinden beyaz perdeye uyarlanmış olan 1984 yapımı Amadeus filmi, çoğumuzun izleyip sevdiği, gerek kurgusuyla gerek oyunculuk kalitesi ile izleyende hayranlık uyandıran, başrollerinde F. Murray Abraham ve Tom Hulce’ün yer aldığı bir başyapıt. Bu çekimin öyle bir etkisi olmuştur ki Klasik Batı Müziği ile alakası olmayanların yanı sıra içli dışlı olanlarının bile hatırı sayılır kısmının W.A. Mozart ve bilhassa Antonio Salieri üzerine bilgilerinin büyük bir kısmı bu filmden geliyor. Filmde çok güzel bir detay var fakat bunu izleyenler genellikle gözden kaçırıyor ve bu da kurguyu gerçek atfetmelerine, yanlış bilgiyi doğru kabul etmelerine yol açıyor.
Amadeus filmi bir kurgudur, gerçeklik iddia etmez. Buna karşın film tarihle de çelişmez. Bu ikinci cümlemi daha iyi anlamak için filmin nasıl bir sahnede ele alındığına bakalım.
Yaşlı bir adam (Salieri) ağıtlar atıyor, haykırıyor ve kendisini bıçaklıyor. Aceleyle bir tedaviye kaldırılıyor ve bir sonraki sahnede görüyoruz ki tımarhanede, bir papaz yanına geliyor ve günah çıkarmak için tüm anılarını anlatıyor, bu anılar da filmi oluşturuyor. Gerçekte de Salieri’nin sıhhatini yitirmesiyle bu durumun aklî dengesini de etkilediğini biliyoruz. Bu çerçeveden baktığımızda görüyoruz ki film, deli bir adamın anlattıklarından ibaret. Deli bir adamın anlattıkları ne kadar hakikati yansıtıyorsa bu da o kadar yansıtıyor.
Dedikodunun Aslı
Salieri’nin W.A Mozart’ı öldürdüğüne dair bu film bir oyuna, o oyunda bir şiire, bu şiir ise ardı gelmeyen sayısız dedikoduya dayanıyor. Şimdi sizlerle, bu dedikoduların kökenine ve bize ne ifade ettiğine bakacağız.
Hurafeler, Mozart’ın meşhur Requiem Mass K.626, Ağıt Ayini, ile başlıyor. 1791 yılında Die Zauberflöte K. 620 (Sihirli Flüt) operasını bitirmeye yakın olduğu sıralarda Mozart, bir Ağıt Ayini (Requiem Mass) için bir yabancı tarafından ziyaret ediliyor ve yıllar boyu çeşitli biyograficiler tarafından bu yabancı kişi; “gizemli elçi”, “gri postacı” gibi lakaplarla anılıyor [3]. Günümüzde yapılan araştırmalar bize bu elçinin Franz Anton Leitgeb olduğunu gösteriyor. Eşi Anna von Walsegg’in ölümü üzerine, eşinin şerefine bu besteyi sipariş etmiş. Bu süre zarfında Mozart La Clemenza di Tito K.621 ve son operası olan Die Zauberflöte K. 620 üzerinde çalışıyor ve süre süre artan rahatsızlıklarıyla uğraşıyordu.
Ölüm döşeğinde, hasta yatağında Requiem üzerine çalışmaları devam etmiş, fakat sonunun yakın olduğunu fark ettiğinde Süssmayr’a bestenin tamamlanması üzerine talimatlar vermiştir [3].
Ölümünün ardından çeşitli iddialar ortaya atılmış ve zehirlenme olasılığı popüler olmuştur. Salieri ile Mozart’ın aralarındaki kimi rekabetten dolayı Mozart’ı öldürmekle suçlanmış, Salieri’nin Mozart’ı zehirlediği dedikoduları çabucak yayılmıştır. Bu ağır ithamlara dayanamayan Salieri bir hayli üzülmüş, sinir krizi geçirip hastaneye kaldırılmıştır. Son bir iddia ise Salieri ölmeden önce Mozart’ı öldürdüğünü itiraf etmesidir. DeWitt’in (2009) belirttiği üzere Mozart’ın yakın çevresi hiçbir zaman zehirlenme iddialarına ihtimal vermemiş, Salieri’nin son günlerinde ona refakat eden doktor ve iki hemşirenin söylediği üzere böyle bir itiraf da söz konusu değil [3]. İki bestekar, beraber, Per la ricuperata salute di Ofelia (K. 477a) adlı eseri bestelemiş; Mozart, Salieri’nin Mio caro Adone[3] üzerine varyasyonlar yazmıştır[4]. Mozart, Sihirli Flüt operasında olduğu gibi, Salieri’yi birçok gösterisine davet etmiş ve dostluk bestelemiştir. Bunun yanı sıra Salieri’nin Mozart’a bestelerinin sergilenmesinde destek olduğu gibi çeşitli yardımlarını da göz önüne alınca dostane bir ilişkileri olduğu gayet aşikardır.
[1] Variazioni sull’aria La Follia di Spagna.
[2] Peter Shaffer de gösterisini yazarken Alexander Pushkin’in Mozart ve Salieri eserinden esinlenmiştir.
[3] 6 Variations on Antonio Salieri: “Mio caro Adone” from “La fiera di Venezia” for Piano in G major, K. 173c/180
[4] Bir bestekarın başka bir bestekarın teması üzerine varyasyon yazması büyük bir iltifat, takdir ve sevgi göstergesidir.
