Tarihin İlk Küresel İzdüşümlü Dünya Haritası: el-Me’mun Haritası

Derleyen ve Yazan: Oraj Algın Düzenleyen: Şule Selçuk

Bilimlere oldukça ilgili olan 7. Abbasi Halifesi El-Me’mun (M.S 786-833) hükümdarlığı sırasında çevrilen İskenderiyeli Yunan astronom ve coğrafyacı Klaudios Ptolemaios’un (Arap dünyasında bilinen ismiyle Batlamyus) dünya haritasının bir revizyonunun yapılmasını emretmişti. Müslümanlar Ptolemaios’un ölçtüğü dünyanın çevresinin uzunluğunun yanlış olduğunu düşünüyordu.

Halife el-Me’mun dönemin bilim merkezi Bağdat’ta coğrafyacılar ve astronomların oluşturduğu 70 kişilik bir grubu coğrafya eseri ve buna dayalı bir dünya haritası yapmaları amacıyla görevlendirdi. Bu grup kaynak olarak Marinos’un (M.S 2. Yüzyılın 1. Yarısı) dünya haritasını, Ptolemaios’un (M.S 2. Yüzyılın 2. Yarısı) coğrafyasını, yaşadıkları çağdaki coğrafya bilgisini ve grubu oluşturan alimlerin kendi çalışmalarını kullandılar.

Halife el-Me’mun’un görevlendirdiği 70 alimin ortaya çıkartmış olduğu haritasını Ptolemaios’un haritası ile karşılaştırdığımız zaman gerçeğe daha yakın olduğunu görürüz. Müslümanlar Güney ve Orta Asya ile Kuzeybatı Afrika’yı kendi bilgileriyle gözlemleyebilme şansına sahiptiler. Harita 15°-20° derece küçültülmüş doğu-batı genişliğine sahiptir.

Ptolemaios haritasında Hint ve Atlas Okyanusu kapalı denizler olarak gösterilirken yeni haritada artık iç denizler olmayıp kendilerini çeviren ‘’karanlık okyanusun’’ bir parçası olarak gösterilmişti. Kürevi projeksiyon, kartografik ölçek ve dağların perspektif gösterilişi yöntemlerinin kullanılış tarihi bu harita sayesinde bilinenden daha geriye çekildi. Ayrıca Ptolemaios’un haritasında 62-63 derece uzunluğunda verilen Akdeniz’in uzunluğu 52 dereceye indirilmişti. Avrupa’nın kuzeyden Afrika’nın güneyden gemi ile dolaşılabileceği de Ptolemaios’un karalarla kaplı kapalı deniz görüşüne son vermişti.

Harita incelendiği zaman kıtaların gemiyle aşılması imkansız olarak görülen koyu mavi su kütlesi (el-Bahr el-Muhit) ile çevrilmiş bir başka açık mavi renk okyanus ile çevrildiğini görüyoruz.

Kartografya (harita bilimi) tarihi açısından oldukça önemli olan el-Me’mun haritası 20. yüzyıl içerisinde Prof. Dr. Mehmet Fuat Sezgin tarafından İstanbul Saray Kütüphanesinde yer alan İbn Fadlallah el-Ömeri’nin Mesalik el-Ebşar isimli ansiklopedik eserinin ilk cildinde keşfedildi.

Halife el-Me’mun haritasının koordinat sistemi Ebu Ca’fer Muhammed b. Musa el-Harizmi’nin Kitab Surat el-Ard isimli kitabıyla günümüze kadar ulaşmıştır. Haritanın söz konusu kitapta yer alan koordinat sistemine göre yapılmış olan yer küre versiyonu İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi’nde sergilenmektedir.

Kaynakça:

Sezgin Mehmet Fuat, Bilim Tarihi Sohbetleri, Timaş Yayınları, İstanbul, 2018

Sezgin Mehmet Fuat, İslam Bilim Tarihi Üzerine Konferanslar, Timaş Yayınları, İstanbul, 2018

Sezgin Mehmet Fuat, Tanınmayan Büyük Çağ, Timaş Yayınları, İstanbul, 2019

Şengör Celal M. A., Bilgiyle Sohbet, Kültür Yayınları, İstanbul, 2017

Görsel Kaynakça:

http://banamidedinsen.blogspot.com/2011/03/halife-memun.html

http://islambilimteknoloji.blogspot.com/2015/05/halife-memun-dunya-haritas.html

https://bilimveutopya.com.tr/2-yuzyildan-21-yuzyila-batlamyusun-cografyasi