Derleyen: Cansu Erdem
Düzenleyen: Barış Bayraktar
Seslendiren: Ebru Yaman
Özet: Plasebo ve nosebo etkileri, beklenti ve inançlarımızın sağlığımız üzerindeki olumlu ve olumsuz yansımalarını açıklamak için oluşturulmuş terimlerdir. Bir ilacı kullanmayı “kabul ederken” veya bir tedaviye “razı olurken” aklımızdan geçen düşünceler, vücudumuzda sandığımızdan daha büyük bir etkiye sahip.
Plasebo Nedir?
Plasebo etkisi, bir ilaç veya tedavi yönteminin, tıbbî açıdan kanıtlanmış özellikler barındırmamasına rağmen, kişide hastalığın iyileştiği algısını oluşturmasıdır. İlaca ya da tedavi yöntemine bire bir benzerlik gösteren ancak içinde ilacın aktif maddesini veya tedavi yönteminin esas uygulanış yolunu içermeyen sahte uygulamaların tümü plasebo olarak tanımlanır.
Plasebo kelimesi, Latince “memnun etme” anlamı taşır. 18. yüzyıl sonlarına doğru “hastaya fayda sağlamaktan çok, hastayı memnun edecek biçimde uyarlanmış ilaç ya da yöntem” olarak tanımlanmıştır. Bu tanım tartışmalı bir ima içermesine rağmen plasebonun sunduğu çözüm yolunun tedavide hiçbir etkisinin olmadığı anlamına gelmemektedir.
Tarihçesi
Modern tıp literatüründe plasebodan ilk kez 1785 yılında İngiliz Hekim George Motherby tarafından yayımlanan bir tıp sözlüğünde bahsedilmiştir. Modern tıpta plasebo olumlu bir etken olarak kabul edilse de 1950’lere kadar bu fikir pek ciddiye alınmamıştır. Bu konuda dikkat çeken en önemli çalışma 1955’te ABD’li Anestezi ve Tıbbî Etik Uzmanı Doktor Henry Beecher tarafından yayımlanmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre uygulanan plasebo etkili tedavilerin %35’lik bir kısmı olumlu yanıt vermiştir. Bunu izleyen birçok çalışmadan da plasebo etkisini doğrular yönde sonuç alınmıştır.
Plasebo Uygulanışı
Plasebo etkisi eğer bir ilaç üzerinde ise; bu tanımda söz konusu ilacın aslına bire bir benzerlikte ancak farmakolojik hiçbir etken madde içermeyen; bunun yerine şeker, nişasta gibi etkisiz maddeler içeren sahte ilaçlar kastedilir. İlaç dışında başka bir uygulama söz konusu ise, uygulanacak tıbbî yönteme harfiyen bağlı kalınmaz. Örneğin, beyne belli şiddette manyetik uyarıcı uygulanacağı söylenip ilgili cihazdan sahte bir uyarıcı gönderilebilir. İlginç olan, plasebo uygulamalarının bazı bireylerde gerçek tedavi kadar, hatta bazı koşullarda gerçek tedaviden daha fazla iyileştirici etkiye sahip olmasıdır.
Nasıl İşliyor?
Plasebo etkisi kişiden kişiye ve hastalığın yoğunluğuna göre değişiklik gösterebilir. Etkinin bir kısmı, kişinin beklentilerine bağlı olarak şekillenir. Beklentiler tedavi, rahatsızlık ve reçete yazan doktorla ilgili olabileceği gibi hastaların semptomlarını sınıflandırmalarında etkili olabilir. Örneğin, hasta için plasebo öncesindeki “keskin bir acı”, bunun yerine plasebo sonrası “küçük bir karıncalanma hissi” olarak algılanabilir.
Bazı araştırmacılar klasik şartlanmanın plasebo etkisinde rol oynayabileceğini düşünmektedirler. Şartlanma durumunun kişide oluşan yan etkiler üzerindeki rolünü inceleyen bir çalışmada, deneklere orijinal opioidler (analjezik etkideki uyuşturucular) yerine plasebo opioidleri verildi. Opioidlerin tescillenmiş yan etkilerinden biri solunum depresyonudur. Denekler, kullandıkları plasebo ilacının aktif madde içermemesine rağmen ilaç alımından sonra solunum depresyonu yaşadıklarını belirttiler. Bu çalışmaya göre plasebo etkisine bağlı olarak beynin beklenti ve inanca dayalı bir iyileştirme gücüne sahip olduğu görülmektedir.
Plasebo etkisi görüldüğü üzere genel anlamda olumlu sonuçlar elde edilmesinde fayda sağlarken bazı bilim insanlarının tanımına göre “plasebonun kötü ikiz kardeşi” olarak bahsedilen nosebo etkisi ise çoğunlukla olumsuz sonuçlar doğurmaktadır.
Nosebo Nedir?
Nosebo etkisi, kişinin herhangi bir tedavi yöntemi veya ilaçla ilgili olumsuz beklenti ya da korkularının kişide birtakım yan etkilere sebep olması durumudur. Nosebo sözcüğü Latince’de “Zarar vereceğim. ” anlamı taşır ve plaseboya zıt şekilde işler. Bir plasebo, tedavinin spesifik iyileştirme özelliklerinden bağımsız nedenlerle kişilerin iyi hissetmelerine yardımcı olurken, nosebo kişilerin aynı şekilde daha kötü hissetmelerine sebep olur.
Nasıl İşliyor?
Nosebo etkisi, kişilerin geçmiş deneyimlerinden veya tedavi ya da ilaçla ilgili olumsuz ön yargılarından beslenebilmektedir. Örneğin:
- Kişilerin daha önce kemoterapi aldıkları odaya girerken kusma ihtiyacı hissetmeleri,
- Penisilin alerjileri hakkında bazı duyumlar almış kişilerin penisilin tedavisine başladıklarında penisiline alerjileri olduğunu düşünmeleri,
- Başlarından elektrik akımı geçirileceği takdirde baş ağrılarına maruz kalacakları söylenen kişilere gerçek bir akım uygulanmamasına rağmen kişilerde baş ağrısı şikâyetlerinin oluşması gibi örnekler nosebo etkisinin kanıtı niteliğindedir.
Nosebo etkisi bazı kontrolsüz koşullarda ölümcül özelliğe bürünebilmektedir. Bir vakada, elindeki hapların plasebo olduklarından habersiz bir şekilde aşırı doz ilaca maruz kalarak intihar girişiminde bulunan bir kişi, kan basıncının ani bir şekilde düşmesi ile ölüm tehlikesi yaşamıştır. Kişinin aşırı doz ilaç kullandığında oluşacak ölümcül etkiyi düşünerek yaşamına son vermesi de nosebo etkisiyle neredeyse mümkün olacaktı. Nitekim kullanılan hapların aktif madde yerine şeker içeren plasebolar olduğu anlaşıldığında belirtiler de hızlı bir şekilde kayboldu.
Hem plasebo hem de nosebo etkisi sayesinde insan vücudunun gizemlerle dolu makine olduğu düşünülebilir. Ancak bu iki olgu sadece düşünce ve beklentilerle kişinin, vücuduna hükmedebileceğinin birer örneğidir. Günümüzde hâlâ gizemini korumayı sürdürmekte olan bu iki kavram hakkında çalışmalar ve çeşitli araştırmalar devam etmektedir.
