Yazan: Nisa Kaynar
Düzenleyen: Nazlıcan Güvenoğlu & Ümit Sözbilir
Özet: Adli palinoloji, polenlerin sahip olduğu özellikler sayesinde suç olaylarının çözümünde kanıt olarak kullanıldığı bir bilim dalıdır. Geçmişi çok eskiye dayanmamakla beraber günümüzde bu konu ile ilgili çalışmalar artmıştır. Olay yerinde bulunan toprak, şüpheli ve mağdurun üzerinde bulunan giysi, ayakkabı ve suç ile ilişkili materyaller üzerinde polen ve sporlara rastlanmaktadır. Palinologlar tarafından yapılan analizler sonucunda çeşitli suç türleri çözüme kavuşturulabilmektedir.
Bahar aylarında adını sıkça duyduğumuz ve alerjisi olan bireylerde çeşitli tepkiler verdiren polenlerin bir cinayeti çözmeye yardımcı olabileceğini biliyor muydunuz? Polenlerin hangi özellikleri onları eşsiz birer suç deliline dönüştürmektedir? Polen kanıtlarını yok etmek mümkün müdür? Bu soruların cevabını öğrenmek için önce polen nedir ve özellikleri nelerdir ona bakalım.
1. Polen Nedir? Özellikleri Nelerdir?
Polen taneleri, çiçekli bitkilerin üremesi için gerekli olan sperm hücrelerini taşıyan ve koruyan yapılar olarak tanımlanabilir. Polenler, çiçek içerisinde bulunan erkek organ üzerinde üretilir ve rüzgâr, böcekler ve kuşlar gibi hayvanlar, su veya kendi kendine olmak üzere çeşitli yöntemlerle dağılır. Polenlerin üreme şansını arttıran bu dağılım şekilleri suç olaylarında polenlerin kanıt olarak kullanılabilmesini sağlar.
Rüzgâr ile tozlaşmada uzak mesafeye taşınan bu polenler belli bir bölgenin polen izi hakkında bilgi verirken [1] olay yeri için önemli olan polenler genellikle böcekler aracılığıyla veya kendi kendine tozlaşan bitkilere aittir. Böceklerle veya kendi kendine tozlaşan bitkilerin polenleri çoğunlukla ana bitkinin etrafındaki yerlere dağılabilir. Bu polenler, bitkilerin yakınından geçen bir şüphelinin/mağdurun ayakkabısı ve/veya kıyafetleri üzerinde de bol miktarda olabilirler [2]. Polenler, yalnızca ayakkabı ve kıyafet üzerinde değil olay yerinde bulunabilecek toz, lif, ip, kâğıt, bitkisel örnekler, toprak gibi materyallerin dışında ölü beden, saç, kıl, mide içeriği, vajinal/penil ve nazal örnekler gibi hayvansal materyallerde de bulunabilir.
Polenler, çıplak gözle görülemeyecek kadar küçüktürler. Boyutları 5 ile 120 µ (bir mikron 0,001 mm’ye eşittir) arasında değişmektedir [3]. Neredeyse her yüzeyde bulunabilen polenler mikroskobik boyutta oldukları için kan vb. diğer kanıtlar gibi belirgin şekilde bulaşmadığından kişiler, üzerlerine bulaştığının farkında değillerdir [1]. Polenler, boyutlarının küçük olması sebebiyle tekstil materyallerinin içerisinde bulunan lifler [4] ve saç telleri arasına [5] sıkışıp kalırlar. Fiziksel temas sonucu meydana gelen suç olaylarında polen kanıtlarından yararlanılması mümkün olur.
Polenler dış yüzeylerinde bulunan sporopollenin1 maddesi sayesinde yıllarca hatta milyonlarca yıl boyunca bozulmadan kalabilir [1]. Polenleri kanıt hâline getiren belki de en önemli özelliği her birinin sahip olduğu yüzey desenlerinin birbirlerinden farklı olmasıdır. Dünya üzerinde bulunan yaklaşık yarım milyon farklı bitki türünün her biri farklı şekillerde, büyüklüklerde ve desenlerde spor ve polen üretirler [3, 6]. Birbirine yakın türlerin ayrıştırılmasında taramalı elektron mikroskobu (SEM) veya geçirmeli elektron mikroskobu (TEM) kullanılmalıdır. Bunun dışında polen ve sporların familya düzeyinde ayrıştırılmaları ışık mikroskobunda yapılabilir. Polenlerin sahip olduğu bu eşsiz özellikleri ‘‘bitkilerin parmak izleri’’ olarak adlandırılmalarını sağlamıştır [7].
2. Adli Palinoloji Nedir?
Adli vakalarda polen ve sporları delil olarak kullanan bilim dalına adli palinoloji denmektedir. Adli palinoloji, bir olay yerindeki toprak ve burada bulunan kişinin (şüpheli/mağdur) üzerindeki kıyafet, ayakkabı veya saç gibi numunelerden alınan polen ya da sporları inceleyip kriminal davaların çözümünde kullanır. Bu sayede polenler, şüpheli ya da mağdur ile olay yerindeki nesneler arasındaki bağlantıyı ispatlamada ya da reddetmede kullanılabilecek kanıtlar sunar [8].
3. Adli Palinolojinin Tarihi
1930’lu yıllarda kriminalistikte önemli bir isim olan Edmund Locard, bir toz zerreciğinde oldukça karakteristik özelliklere sahip olan sporların bulunabileceğini ve bulundukları ortamdan kolayca analiz edilebileceğini vurgulamıştır. Bu gibi özelliklerinden dolayı da polen ve sporları ‘‘Botanik toz izleri2’’ olarak tanımlayan Locard, bu biyolojik materyallerin adli olaylarda delil olarak kullanılabileceğini belirtmiştir [9]. Bu tarihten sonra polenlerin suç olaylarında kullanılması ile ilişkili herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır.
Kamuoyunun dikkatini çeken, adli palinoloji kullanılarak çözülen ilk başarılı adli olaylardan biri 1959’da Avusturya’da meydana gelmiştir. Bu olayda Tuna Nehri’ne doğru seyahat etmek için yola çıkan bir adam kaybolmuştur. Uzun süre haber alınamayan adamın öldürüldüğünden şüphelenmişlerdir. Dedektifler, adamı öldürdüğünü düşündükleri bir şüpheliyi belirlemişlerdir ancak kaybolan kişinin cesedi ve olay yeri hakkında bir bilgiye ulaşamamışlardır. Bir palinolog olan Wilhelm Klaus, şüpheliye ait olan ayakkabının çamurundan örnek alıp incelemiştir. Yapılan çalışma sonucunda Klaus, ayakkabı çamurunda çam, akçaağaç polenlerini ve 40 milyon yıllık fosil ağaçlara ait polenleri bulmuştur. Sonrasında jeolojik ve vejetasyonel haritalar incelenmiştir. Bu üç polenin de bulunabileceği alan tahmin edilmiş ve bu bölgenin Tuna Nehri üzerinde bulunan ormanın sadece bir bölgesi ile ilişkili olabileceği düşünülmüştür. Elde edilen tüm bu bulgular şüpheliye aktarıldığında şüpheli suçunu itiraf etmiştir. Polisler şüpheliyi de alıp şüphelinin cinayeti işlemiş olduğu ve cesedin bulunduğunu söylediği bölgeye gitmişlerdir. Bu bölgenin, Wilhelm Klaus’un şüphelinin ayakkabısındaki çamurda tanımlamış olduğu polenlerin bulunabileceğini tahmin ettiği bölge olduğunu belirlemişlerdir [6, 9].
Bu olaydan sonra palinolojinin adli bilimlerde bir delil olarak kullanımı ile ilgili çalışmalar yapılmaya devam edilmiştir. Polenlerin adli olayların çözülmesinde yardımcı olacak şekilde kullanılması yaklaşık 60 yıl öncesine dayansa da daha sonraki yıllarda adli palinolojinin suç olaylarında kullanılması için çok az sayıda girişimde bulunulmuştur ancak içinde bulunduğumuz yüzyılda, adli olaylara yardımcı olmak için polen ve sporların delil olarak kullanımı giderek artmaktadır ve palinolojik deliller son 25 yılda adli vakalarda rutin olarak kullanılmaya başlanmıştır [2, 10].
4. Polen Kanıtlarının Bulunabileceği Materyaller
Bir suç olayının işlendiği olay yeri, şüpheli ve mağdura ait eşyaların üzerinde polen bulunmaktadır. Olay yeri açık bir alan ise toprak ve su örnekleri alınabilir. Kapalı mekanlarda yerlere bulaşmış olan ayakkabı izlerinden alınan çamurlarda polen bulunabilmektedir. Şüpheli veya mağdura ait ayakkabı ve giysi dışında suç ile ilişkin olabilecek araçların lastikleri ve pedallarında bulunan kir ve toz içerisinde de polen bulunabilir. Araçların motorunda bulunan hava filtrelerinde de polen bulunmaktadır. Uyuşturucu, esrar gibi uyaranların içerdiği polenlerin analizi sayesinde bitkisel uyuşturucu ve uyarıcı maddeler ile bağlantılı suç olayları bulunabilmektedir. Bunun dışında, sanat eserlerinin sahte olup olmadığını anlamak için kenarlarında biriken tozda polen analizi yapılabilir. Belge ve evrak sahteciliği suçlarında da polenler mürekkep üzerinde birikebilir. . Ayrıca hayvanlardan ciltten, saçtan, burun boşluğundan, vajinadan veya penisten sürüntü alınabilir. Ceset üzerinde de polen analizi yapılarak kişinin yaşadığı ve öldüğü yerler hakkında bilgi edinilebilir [6].
5. Polen Kanıtları Kullanılarak Çözülen Vakalar
5.1. Yeni Zelanda’da Uyuşturucu Takibi
Yeni Zelanda’da bir limanda şüpheli bir şahsın üzerinde kenevir reçinesi bulundu ve bu reçinenin kimyasal bileşimi Yeni Zelanda’da bulunan esrardan farklı olduğu için esrarın yerel mi yoksa ithal mi olduğu araştırıldı. Üç parça olarak bulunan kenevir reçinesinin aynı kaynaktan gelip gelmediği de üzerinde palinolojik inceleme yapılarak araştırıldı. İncelenen üç parça, parçaların aynı bloktan geldiğini gösteren polen topluluklarına sahipti. Bu polen toplulukları, ortalama %88 oranında Cannabis, %10 Artemisia, %1 Chenopodiaceae, Impatiens, Dianthera ve Casuarina gibi birçok egzotik türün polenlerini içeriyordu. Yeni Zelanda’dan alınan polen örneklerinde çoğu zaman Nothofagus (Kayın), Podohapus, Dacrydium ve Pinus bulunur. Kenevir reçinesinde ise bu taksonlara sahip polenler bulunmaması ve kenevir reçinesinde bulunan egzotik polen tiplerinin Yeni Zelanda profilinde bulunmaması reçinenin ithal edildiğini göstermektedir [11].
5.2. Nothofagus’un Çözdüğü Cinayet
Yeni Zelanda’nın başkenti Wellington’ın yakınlarındaki bir dağda ateşli bir silah ile vurulmuş bir adam bulundu. Cesedin etrafındaki bitki örtüsü üzerinde Wellington’da çok nadir bir tür olan birçok Nothofagus menziesii (gümüş kayın ağacı) yayılışı hakimdi. Mağdurun giysilerinde polen analizi yapıldığında N. menziesii poleninin bol miktarda bulunduğu görüldü. Polis soruşturmaları sayesinde bir şüpheli yakalandı ve olay gününde dağ bölgesinde bulunmadığını ifade etti. Polen analizi için şüpheliye ait örnekler incelendi. Bu örneklerin dördünün önemli miktarda gümüş kayın poleni içerdiği bulundu. Gümüş kayın poleninin %4’ü mavi Fairydown marka ceketinde ve %2’si Rip Curl marka şortunda olduğu belirlendi. Bu kanıt ortaya çıktığında şüpheli, cinayetten sonraki bir zamanda Yeni Zelanda’nın başka bir bölgesinden Rip Curl şortunu satın aldığını iddia etti. Soruşturmalar sonucunda şüphelinin Rip Curl şortunu satın almadığı bulundu. Ayrıca gümüş kayın ağacının o bölgede yayılış göstermediği bilinmektedir.
Ceket üzerinde yapılan polen analizinde gümüş kayın poleni dâhil olmak üzere çok sayıda polen tipi tanımlandı. Bu sonuçlar, ceketin Wellington şehir sınırlarının dışında gümüş kayının bulunabileceği dağlık bir alanın içinde olabileceği ihtimalini düşündürdü. Şüphelinin yaşadığı yerlerden ve Wellington kentinden alınan eski polen örnekleri analiz edildiğinde herhangi bir gümüş kayın poleni bulunmadı. Yeni Zelanda’da çok da sık bulunmayan gümüş kayın ağaçları Wellington yakınlarında ve botanik bahçelerde bulunmaktadır. Şüpheli, bahsedilen bu bölgelere hiç yaklaşmadığını ve bu bitkilerin şüphelinin yaşadığı ve çalıştığı konumlardan uzakta olduğunu belirtti. Bir tanık, olay yerine yakın bir bölgede mağdurla beraber görülen bir adamı o zamanlar giydiği farklı renkli Rip Curl şortu ve mavi Fairydown ceketi ile tanımladı. Polen analizinden önce palinolog, görgü tanığının ifadesinden bahsetmedi. Palinoloğun polen analizi için incelemiş olduğu 60 örnekten bu iki giysi, gümüş kayın poleni içerdiği tespit edilen dört örnek arasındaydı. Bu sayede duruşma sırasında şüphelinin Holdsworth Dağı yakınlarında bulunduğuna dair kanıt kabul edildi ve şüphelinin orada olduğu kanıtlandı [6].
5.3. Burun Boşluğundaki Polenler
2002 yılında İngiltere’de gerçekleşen bir cinayet vakasında mağdurun, cesedin bulunduğu yerde mi öldürüldüğü yoksa başka bir yerde öldürülüp bu bölgeye mi taşındığını belirlemek için mağdurun burun kemiğinden alınan palinolojik örnekler, cesedin bulunduğu yerde ve yakınında bulunan topraktaki palinomorf örnekleri ile karşılaştırılmıştır. Burun boşluğundan alınan örneklerde bulunan palinomorf topluluğuna bakıldığında çoğunlukla toprakta bulunan palinomorf polen türlerinin solunum ile alındığı, az miktarının da atmosferden alındığı görülmüştür. Burun kemiğinde bulunan polen ve sporların, cesedin burnuna topraktan gelmesinden ziyade solunum ile alındığı ve dolayısıyla bu esnada canlı olduğu araştırıcılar tarafından belirlenmiştir. Suçlular mahkûm edilmiştir [12].
[1] Bitki sporlarının ve polen tanelerinin sert dış duvarlarında bulunan ve dayanıklılığı sağlayan önemli bir bileşendir [1].
[2] (İng.) botanical dust debris.
