Yazan: Ceren Mısır
Düzenleyen: Ümit Sözbilir & Cevdet Acarsoy
Özet: Aile dizimi, Afrika’daki Zulu yerlilerinin inançlarından esinlenilerek Hellinger tarafından geliştirilen, tedavi edici etkisi olduğuna inanılan bir uygulamadır. Grup terapisine ve psikanalitik kurama benzemekle birlikte bilimsellikten oldukça uzaktır. Günümüzde bazı dizi ve filmlerle adından söz ettirmeye başlamıştır.
Giriş
Hellinger terapisi olarak da bilinen aile dizimi (family constellations), Bert Hellinger tarafından 1990’lı yıllarda Almanya’da geliştirilmiştir. Felsefe, pedagoji ve teoloji eğitimi alan Papaz Hellinger, aile dizimi tekniğini misyonerlik görevi ile gittiği Afrika’da yaşayan Zulu yerlilerinin inançlarından esinlenerek oluşturmuştur. Zulu yerlileri, ölmüş atalarının ruhlarının kutsallaştırıldığı ve ataların merkezî noktada olduğu geleneksel dinî bir hayat yaşamaktadırlar. Ataların ruhlarının her daim yerlilerin arasında gezindiğine inanılmaktadır. Atalara karşı yapılan saygısızlığın kötü talih getireceği düşünülürken saygının da büyük yarar sağlayacağı inancı hâkimdir. Hellinger de Zulu yerlilerinin bu inancından etkilenerek Almancası Familien Aufstellung olan aile dizimi tekniğini geliştirmiştir. Sağaltım1 aracı olarak kullanılan aile dizimi, 1990’ların sonundan itibaren aşamalı değişikliklere maruz kalmış ve zamanla dünyaya yayılmıştır [1][2].
Aile dizimi yaklaşımına göre kişiler, kuşaklar öncesinden başlayarak ailesindeki diğer kişilerle görünmez bir bağla bağlıdır. Bu bağ sebebiyle diğer kişilerin yaşadıkları travmatik olaylardan veya psikolojik rahatsızlıklardan etkilenmektedirler. Örneğin hiç görmediği dedesinin başına gelen bir felaket sebebiyle kişinin hayatında olumsuzluklar baş göstermektedir. Aile içerisinde ani ölümlerin olması, kazaların yaşanması, intihar edilmesi, şiddetin varlığı veya suç işlenmesi gibi olayların aile diziminde kopukluklara sebebiyet vereceği, böylece diğer kişilerin hayatlarının da olumsuz anlamda etkileneceği düşünülmektedir. Merhamet etmeyen dedelerin torunlarının acı çekeceği, ebeveyne saygısızlığın kansere yol açacağı, baba reddinin alkolizme ve anne reddinin migrene neden olacağı iddia edilmektedir. Aile dizimi uygulaması ile de bu olumsuzluklardan kurtulunacağına inanılmaktadır [1].
Aile diziminde, tıpkı gen aktarımında olduğu gibi, var olan duyguların bir sonraki kuşağa aktarıldığı düşüncesinin hâkim olduğu söylenebilir. Önceki kuşakların yapmış oldukları, sorumluluklarını almadıkları olayların bedelini bir sonraki kuşak olumsuz duygu ve düşüncelere sahip olarak ödemektedir [2].
Aile dizimi uygulaması sırasında danışanlarla geçmişleri arasında bağ kurulmakta; temsili olarak seçilen kişilerle geçmişe bir yolculuğa çıkılmaktadır. Dizime göre kişinin sorunlarıyla yüzleşmesi, kendini tanıması ve kabullenmesi ile şifalanma gerçekleşecektir [1].
Seansların İçeriği
Seanslar sırasında temsili canlandırmalar yapılmaktadır. Grup terapisine2 ya da psikodramaya3 benzer bir ortamda, bir mentor eşliğinde, katılımcılar seansa başlarlar. Danışanın problemine uygun olarak seansa gelen diğer kişiler arasından mentor seçimler yapar. Örneğin anne, baba, eş veya bir duygu için birisi seçilir. Seçilen kişi, danışanın belirlediği pozisyona yerleşir. Sakinliğin ve sessizliğin korunduğu ortamda seçilen kişiye süre tanınır; duygu yoğunluğunun artması beklenir. Bu süre içerisinde aile dizimini yöneten kişi katılımcılara neler hissettiklerini sorar. Verilen cevaplara göre de kişilerin pozisyonlarına müdahalede bulunur [1][2].
Kişilerin kendilerini rahat hissetmeye başlamaları ile danışanın da geçmişiyle yüzleşmeye başladığı düşünülür. Katılımcılar ve danışan arasında oluşan duygu yoğunluğuna rezonans4 adı verilir [1]. Seans süresince rezonansın varlığı ve diğer katılımcılar tarafından danışanın geçmişinin yorumlanması devam eder. Böylece danışanın atalarından aktarılan travmalarını fark etmesi sağlanır. Duygu ve davranışların bağlantılı olduğu geçmiş yaşam olayları ortaya çıktıkça danışan kendini daha özgür hissetmeye başlar. Böylece atalarına ait travmaların etkisinden kurtulur [2].
Aile dizimi seansları, aile ile bağların koparılması yerine kişilerin özgürleşmeleri için affetmeye (helalleşmeye) yönlendirmeyi amaçlamaktadır. Danışanların isyan ettikleri, kötü yaklaştıkları veya yadırgadıkları aile büyüklerini affetmeleri ile özgürleşecekleri vurgulanmaktadır [1].
Aile Dizimi Uygulayıcıları
Halk arasındaki “kurşun dökme” benzeri pratiklere paralellik gösteren aile dizimi, psikolog veya psikiyatrist kimliğinin dışında birçok kişi tarafından uygulanabilmektedir. Kendilerini terapist olarak tanıtan kimselerin verdikleri aile dizimi seanslarına katılan bazı danışanlar da belli bir süre sonra kendilerini aile dizimi terapisti ya da eğitimcisi olarak görmeye başlamaktalar [1].
Türkiye’de Aile Dizimi
Türkiye’de aile diziminin önü Mehmet Zararsızoğlu öncülüğünde kurulan Türkiye Sistem Dizimleri Enstitüsü ile açılmıştır. Hellinger ile Almanya’da uzun yıllar çalışan Zararsızoğlu, Türkiye’ye dönerek enstitüyü kurmuştur. Bununla birlikte de aile diziminin Türkiye’deki etkinliği artmaya başlamıştır.
Aile dizimi uygulamaları, birçok gelişim ve farkındalık merkezlerindeki yaşam koçları veya psikolojik danışmanlar hatta psikologlar tarafından yapılmaktadır. Terapi olarak sunulan aile dizimi uygulamalarının ücretleri gidilen yerlerin kurumsallaşma biçimlerine göre farklılık göstermektedir [1].
Aile dizimi, Türkiye’de popülerliğini yeni kazanmış bir pratiktir. Özellikle sosyoekonomik seviyesi yüksek olan kesimlerce tercih edilmektedir. Son zamanlarda adını duyuran “Zeytin Ağacı” dizisi ile de insanların dikkatini çekmeyi başarmıştır. Hatta öyle ki Türk Psikologlar Derneğinin (TPD) resmî sosyal medya hesaplarından “Atalarımdan Bana Kalan: Aile ve Sistem Dizimi Terapisi Tanıtımı” başlıklı bir gönderi yayımlanmıştır [4]. Türkiye’deki psikologların büyük çoğunluğunun üye olduğu bir kurumun böyle bir eğitimi bünyesinde barındırması dikkatleri çekmiş ve gönderi özellikle Instagram ve Twitter’da birçok olumsuz yorum almıştır. Duyuruyu Instagram ve Twitter hesaplarından silen ancak Facebook hesabından silmeyen TPD konuyla ilgili olarak “Son dönemde tekrar gündeme gelen; birçok dizide, filmde ve sosyal mecralarda konu olan ‘Aile Dizimi Sistemi’nin değerli hocamız Prof. Dr. Nilhan Sezgin tarafından meslektaşlarımıza ve Psikoloji öğrencilerine online olarak anlatılmasında aracılık ettiğimizi bildirmek isteriz. Bu sistemin bilimselliğine yönelik olumlu ya da olumsuz görüşlerin konunun uzmanları tarafından değerlendirilmesinin tabii olacağını, dernek olarak beklentimizin ise adı geçen sistemi onaylayan veya onaylamayan pozisyonda yerine, bu tip tartışmalarda kamuoyunun ve camiamızın doğru bilgiye ulaşmasında bir köprü işlevi görmek ve görülmek olduğunu bildiririz.” açıklamasında bulunmuştur.
Bilimsellikten böylesine uzak bir uygulamanın TPD tarafından tanınması anlamına gelen bu açıklama oldukça hayal kırıcıdır. Ancak TPD’de olduğu gibi birçok psikolog ve psikoterapist de aile diziminin işlevsel olduğuna inanmaktadır.
Aile diziminin bir pratik olarak uygulanmasının yanı sıra bazı araştırmalarda da kullanıldığı görülmüştür. Örneğin yapılan bir araştırmada [6] ergenlerin saldırgan davranışlarını önlemek amacıyla bir eğitim programı tasarlanmış. 10 haftalık eğitim programının bir haftasında aile dizimi uygulamasına yer verilmiş ve bu uygulamanın yararlı olacağı düşünülmüştür. Ancak 10 haftadan sadece bir haftasında aile diziminden bahsedilmiş olması aile diziminin işlevselliğini ölçemeyecektir.
Aile dizimi dizi ve filmlere de konu olmuştur. Zeytin Ağacı dizisi ve Diyar filmi bunlardan bazılarıdır:
Zeytin Ağacı Dizisinde Aile Dizimi
28 Temmuz 2022’de Netflix’te gösterime giren Zeytin Ağacı dizisinde üç yakın arkadaşın hikâyesi anlatılmaktadır. Sevgi karakterinin tekrar kanser teşhisi alması üzerine tıp tedavisinden vazgeçip aile dizimi yaptırmak amacıyla Cunda’ya taşınmasıyla başlıyor dizi. Leyla karakterinin ailevi problemlerinin olması ve Cerrah Ada karakterinin elinin titremesi sonucunda üç yakın arkadaş da aile dizimi yaptırmaya karar veriyor. Ayrıca dizi boyunca birçok sahnede görülen, Mark Wolynn tarafından yazılan It Didn’t Start With You – How Inherited Family Trauma Shapes Who We Are and How to End the Cycle isimli kitabın Mine Madenoğlu tarafından çevirisi yapılmış hâli olan Seninle Başlamadı – Kalıtsal Aile Travmalarının Kim Olduğumuza Etkileri ve Sorunların Üstesinden Gelebilmenin Yolları isimli kitap görülüyor. Kitapta, aile dizimi hakkında bilgiler verilmektedir.
Aile diziminin faydasının ve yanlışlığının çatışma hâlinde olduğu dizi sebebiyle günümüzde birçok insanın aile dizimine merak saldığını söylemek mümkündür. TPD’deki aile dizimi eğitimi duyurusunun da Zeytin Ağacı’nın yayın dönemine denk geldiğini belirtmek isterim.
Diyar Filminde Aile Dizimi
2014 yapımı Diyar filminde Yönetmen ve Senarist Devrim Akkaya’nın hikâyesi anlatılmaktadır. İstanbul’da yaşayan Devrim, yoga eğitmenliği yapmaktadır. Bir gün göç, çocuk ölümleri, cinayet ve reddedilme gibi travmaların gelecek kuşaklar üzerindeki etkilerine bakan aile dizimi uygulamasına katılma fırsatı bulur. Uygulama sırasında kendi köklerini sorgulamaya başlar. Kendini bir yere ait hissetmeyen ve yaşadığı yalnızlıktan şikâyetçi olan Devrim, aile dizimi uygulamaları sırasında dedesini hatırlar. Ailesine dedesi ile ilgili sorular sorduğunda çarpıcı bir gerçekle karşılaşır: 1915’te Ermeni Soykırımı sırasında evlatlık edinilmiş olan Devrim’in büyük dedesi Yusuf, kimsesizler mezarlığında bilinmeyen bir yere gömülmüştür. Devrim, bu durumdan etkilenir ve dedesini bulmaya ve böylece kendi yaşadığı yalnızlık hissinden kurtulmaya karar verir [7].
Aile Dizimi Ne Değildir?
Aile dizimi; grup terapisiyle, psikodramayla ve şema terapiyle benzerlikler göstermektedir. Grup terapisi, bir ya da daha fazla terapist eşliğinde yapılan, birden fazla danışanın katıldığı ve grup içerisindeki dinamiklere de bakılarak danışanların sorunlarının ele alındığı bir terapi tekniğidir. Genellikle ortak sorunlara sahip olan gruplarla yürütülmektedir [8]. Psikodrama ise kişilerin grup içerisinde iyileşmesini hedefleyen bir terapi yöntemidir. Kişilerin kendi hayatlarında yaşadıkları olayların tekrar canlandırılmasını ve böylece o olay ile ilgili farkındalık kazanmasını amaçlar. Tiyatro oyununa benzeyen ancak bir psikodrama uzmanı eşliğinde yürütülen bir çeşit terapidir.
Aile dizimi de görünüşte hem grup terapisine hem de psikodramaya benzemektedir [9]. Ancak aile diziminin grup terapisinden ve psikodramadan en belirgin farkı diğer kişilere roller verildiğinde rezonans olarak adlandırılan görünmeyen bir bağın oluştuğunun düşünülmesidir. Yani aile diziminde kişiler arasında “sihirli” bir akış olduğu düşünülmektedir.
Şema Terapi ise, çocukluk döneminde yaşamla ilgili edinilen zihinsel örgütlenmelerin, yani “şema”ların, yetişkinlik dönemindeki yansımalarına odaklanan bir terapi şeklidir [10]. Çocukluk dönemindeki şema oluşumunda ebeveynlerin rolü büyüktür. Birçok farklı ekolden bileşenler içeren, bütünleştirici bir yaklaşımdır. Şema terapide, güçlü terapötik5 teknikler kullanılmaktadır. Bunlardan birisi “imgede yeniden senaryolaştırma”dır. İmgede yeniden senaryolaştırma tekniğinde, danışanın şemalarının oluşumunda önemli rolü olduğu düşünülen bir anı imgeleme yöntemiyle izlenir. Gerekli görülürse yaşanmış bu anı, farklı bir şekilde yaşanmışçasına düşünülerek imgede değiştirmeye gidilir. Şema terapi hakkında daha detaylı bilgi için sitemizdeki Şema Terapi adlı yazıyı okuyabilir ve Şema Terapi Derneğinin internet sitesini ziyaret edebilirsiniz.
Aile dizimindeki nesiller arası aktarım, şema terapideki ebeveynlerin çocuğun duygusal ve fiziksel ihtiyaçlarını karşılamadaki yetersizlikleri ve örseleyici davranışları sonucu çocukta oluşan şemalarla benzerlik gösterir. Klinik psikoloji alanındaki araştırmalarda nesiller arası aktarım (intergenerational transmission) kavramı araştırılmaktadır. Bu aktarımın, aile dizimindeki aktarımın aksine, “sihirli” bir şekilde değil de bazı ölçülebilir ve açıklanabilir mekanizmalarla gerçekleştiği görülmektedir. Örneğin, nesiller arası aktarılan psikolojik özelliklere biyolojik açıdan genetik/epigenetik bilimi ve davranışsal açıdan da şema terapi (çocuğun ebeveynlerini gözlemlemesi, bağlanma stili vb.) daha bilimsel açıklamalar getirmektedir.
Aile dizimine göre kişi atalarının travmalarından direkt olarak etkilenmektedir. Bunun mekanizması açıklanmamaktadır. Örneğin, kişinin babası bir araba kazası yapmış olsun. Kaza yapıldığında da kişi henüz doğmamış olsun. Aile dizimi, kişinin araba sürmekten korkmasını babasının travmasının direkt olarak bir sonraki nesle aktarılması olarak açıklamaktadır. Burada mekanizma olmayışı aile dizimini bilimsellikten uzaklaştırmaktadır.
Babasının yapmış olduğu kazanın kişiyi belirgin bir şekilde olumsuz etkilemesinin birçok açıklaması olabilir. Örneğin, şema terapiye göre babanın yapmış olduğu kazanın babada birçok travmatik etkisi olabilir. Baba, kazadan sonra artık araba kullanmaktan korkabilir veya kazayı yaptığı yerden tekrar geçmek istemeyebilir. Babada görülen bu davranışlar çocuk tarafından fark edilebilir, yani seçici olarak içselleştirebilir. Ayrıca hayatta kalma içgüdüsünden kaynaklı olarak çocuk bazı şemalar (bkz. dayanıksızlık şeması, karamsarlık şeması gibi) geliştirebilir. Bu şemaların yetişkinlik dönemindeki yansımaları da araba sürmekten korkmak olabileceği gibi farklı konularda çok dikkatli olmasına da sebep olabilir. Ancak bunun bir kesinliğinden bahsedemeyiz. Yani babanın travmasının kesin olarak çocukta bir travmaya sebep olacağını söyleyemeyiz.
Kişinin araba sürmekten çekinmesinin sebebi babasının travması değil de kendisinin tanık olduğu bir kaza da olabilir. Aile diziminin önem vermediği bir nokta da budur: Şimdiki zamanda olanlara bakmaz ve sadece ataların yaşadıklarına odaklanır.
Aile dizimi, bahsi geçen terapilerle benzerlik göstermektedir ancak aile diziminin burç yorumlamaktan pek bir farkı yoktur. Grup terapisi, psikodrama ve şema terapi belli temellere dayandırılmış ve sistematikleştirilmiştir. Faydalı olup olmadığına dair araştırmalar yapılmış ve işlevselliği kanıtlanmıştır.
Bahsedildiği gibi aile dizimi seanslarındaki rezonans kavramı, yani danışan ile diğer katılımcılar arasında görünmeyen bir bağın oluşması, mümkün değildir. Mentor bazı tahminlerde bulunabilir. Birkaç psikoloji kitabı okumuş kimseler için yorumlama ve olaylar arasında bağlantı kurma zor olmayacaktır.
Aile diziminin bilimsel bir yaklaşım olduğunu söylemek oldukça yanlış olacaktır. Aile dizimi seanslarına katılanların hayatlarında olumlu şeylerin olmaya başlaması muhtemeldir. Bunu iki şekilde açıklayabiliriz: plasebo etkisi ve kendi gerçekleştiren kehanet. Plasebo, olumlu anlamda fiziksel etkisi olmayan bir tedavi yönteminin kişinin işe yarayacağına inanması sonucu işlevsellik göstermesidir. Örneğin ağrı kesici olarak kişiye şeker verildiğinde ancak kişi bunu bilmediğinde ağrısının kesildiğini ve daha iyi hissettiğini söyleyebilir. Daha ayrıntılı bilgi için sitemizde bulunan Plasebo ve Nosebo Etkileri adlı yazıyı okuyabilirsiniz.
Aile dizimi, kişilerde plasebo etkisi yaratmış olabileceği gibi kendini gerçekleştiren kehanete göre de kişi inandığı için hayatında olumlu değişiklikler olmuş olabilir. Aile dizimine hem maddi hem de manevi bir yatırım yapılmakta. Bu sebeple kişiler olumlu bir sonuç almayı beklemekte. İşe yarayacağına olan inançla birlikte kişi hayatını sorgulamaya başlamış ve olumsuzlukları, unutulmaya yüz tutmuş olayları hatırlamaya başlamış olabilir. Sorgulamalar sonucunda da yaşanılanları affetmiş, böylece daha iyi hissetmeye başlamış olabilir.
Aile Diziminin Zararları Nelerdir?
Aile diziminin bilimsel olmaması insanlara tümden kötü hissettirdiği anlamına gelmez. Fal baktırmak da kimi insan için olumlu hislere sebebiyet verebilir (bkz. plasebo etkisi ve kendini gerçekleştiren kehanet). Ancak iyi hissettirmesi bu tekniklerin kullanılması gerektiği anlamına gelmez. Varsayalım ki yüksek bir yerden düştünüz ve bacağınız incindi. Dayanılmaz bir acı içerisindesiniz ve bacağınızın kırılmış olabileceğinden şüpheleniyorsunuz. Böyle bir durumda bir doktora gitmek yerine incinmelerden anladığını iddia eden komşunuzun bacağınıza sirke sürmesini mi tercih edersiniz? Aile dizimi bakış açısıyla bakacak olursak daha önce bacağı kırılmış olan büyük büyük dedenizle rezonansa girip onun bacağınızı iyileştirmesini mi isterdiniz?
Tedavi amacıyla kullanılan bir uygulamanın bilimsel olmaması demek çok net bir şekilde işe yaramadığı anlamına gelmektedir. Eğlence amacıyla fal baktırmak zararsızdır ancak kanser olan bir kişinin kemoterapi yöntemi yerine reiki ya da homeopati tercih etmesi yaşam şansını düşürecektir.
Aile dizimi ve benzeri bilimsel temele dayanmayan uygulamalarda iki temel sorun vardır. Birincisi, bir uygulama tedavi edici amaçla kullanılıyorsa ancak işe yaramıyorsa, işe yaradığı kanıtlanmış başka bir tedavinin zamanında alınmasını engelleyerek kişiye zarar verir. Örneğin, majör depresyona sahip birisi aile dizimi yaptırdığı süre boyunca çok büyük ihtimalle psikiyatriste ya da klinik psikoloğa, ilaç ve psikoterapi tedavisi almak için gitmeyi düşünmeyecektir. Bu durumda da kişinin hastalığı ağırlaşabilir; intihar etme aşamasına gelebilir.
İkinci temel sorun ise bu tip uygulamaların kendi risklerinin ve zararlarının olmasıdır. Tıbbi her tedavinin riskleri ve yararları vardır. Eğer yararlar risklerden yüksekse tedavinin uygulanmasına karar verilir. Aile diziminde mentor olarak görev alan kişi; gözlem ve görüşme teknikleri, psikopatoloji, klinik psikoloji, psikolojik ilk yardım gibi konularda teorik ve pratik eğitime sahip olmak zorunda değildir. Uygulama sırasında ve seans sonrasında yaşanabilecek psikolojik krizler karşısında doğru müdahalede bulunamayabilir. Uygulama sırasında yaptığı yorumlar ve yönlendirmeler gerçeklikle uyuşmayabilir; danışanı, kendisi ve dünya hakkında uyum bozucu düşünce ve davranışlara itebilir.
Sonuç Olarak Aile Dizimi Bilimsellikten Uzaktır
Aile dizimi, birçok insanın düşüncesinin aksine bilimsel değildir. Sistematikleştirilmemiştir. Uzmanlığı olmayan kişiler tarafından uygulanmaktadır. Bu sebeple aile diziminin kişiye kesin olarak yarar sağlayacağından bahsetmek mümkün değildir. Ayrıca, etik değerler ve klinik psikoloji/psikiyatri hakkında bilgisi olmayan kişilerin psikolojik müdahale uygulamaları yapması büyük zararlara sebep olabileceği için oldukça tehlikelidir.
1 Bir hastalığı yenecek etkenleri ve bu etkenlerin kullanılma yöntemlerini bularak hastanın sıkıntılarını giderme, iyi etme işi, terapi. (Kaynak: Ruhbilim Terimleri Sözlüğü, 1974)
2 Bir ya da daha fazla terapistin uygun şekilde seçilmiş 3-20 arasındaki danışana grup hâlinde uyguladığı psikolojik tedavi. [3]
3 Bireyin duygusal sorunlarını ve deneyimlerini, yapılandırılmış ve yönlendirilmiş sahneleme ve oyunlar yoluyla çözümleme ve sağaltmaya odaklanan grup terapilerinin bir çeşidi. (Kaynak: Hemşirelik Terimleri Sözlüğü, 2015)
4 İki ayrı olgunun farklı frekanslarda titreşirken belirli bir süre sonra ortak titreşime geçmesi. [1]
5 Tedavi amacıyla kullanılan. (Kaynak: Hemşirelik Terimleri Sözlüğü, 2015)
