Yap Adası’nın Devasa Taş Paraları

Yazan: Gaye Erdek

Düzenleyen: Ümit Sözbilir

Özet: Tarih boyunca insanlar takas amacıyla farklı yöntemler geliştirmiştir. Bu yöntemler arasında taşlar, deniz kabukları ve deri parçaları gibi çeşitli malzemeler yer alır. Yaygın kullanılanların yanı sıra, daha az bilinen uygulamalar da mevcuttur. Bunlardan boyutları nedeniyle özellikle dikkat çeken örnek, devasa büyüklükteki “Rai Taşları”dır. Yap Adası sakinleri, fiziksel olarak taşınması güç olan bu taşları 20. yüzyılın başlarına kadar bir değişim aracı olarak kullanmıştır. Kâğıt paranın yaygınlaşmasıyla birlikte Rai Taşları, pratik olmaktan çıkarak zaman içinde işlevselliğini yitirmiştir. Paranın takas sürecine sağladığı pratiklik, diğer materyallere kıyasla daha fazla tercih edilmesine yol açmıştır. Bununla birlikte, paranın değerini belirleyen temel unsur fiziksel taşınabilirliği değil, toplumun paranın değerini kabulüne ve güven duymasına dayanan ortak inançtır.

Giriş

3,6 m çapında, 50 cm kalınlığında ve 4.000 kg kütleye sahip bir taşı, gündelik ekonomik faaliyetlerinizde para birimi olarak kullandığınızı hayal edin. Üstelik deniz tabanına batmış olanları dahi para birimi olarak kabul etmeye devam ettiğinizi düşünün. Peki bu kadar büyük bir taş gerçekten işlev görebilir mi sorusunun cevabını, böyle taşları 20. yüzyılın başlarına kadar değişim aracı olarak kullanmış Yap Adası’nın ilginç tarihinde bulabiliriz.

Mikronezya Federal Devletleri, Batı Pasifik Okyanusu’nda Filipinler’in doğusu, Palau’nun güneydoğusu, Papua Yeni Gine ve Marshall Adaları’nın batısı ile çevrili bir ada ülkesidir. Bu ada ülkesi dört eyaletten oluşur: Yap, Chuuk, Pohnpei ve Kosrae. [1] Dört eyaletten birisi olan Yap Adası, dünyanın en ilginç para birimlerinden sayılan Rai Taşları’na ev sahipliği yapmaktadır. Yap Adası’nın yerli halkı olan Yapeseliler [2], kireçtaşlarından yapılmış bu diskleri ticaretlerinde, kültürel etkinliklerde ve dini törenlerde kullanmaktadır. [3]

Çapları 3,5 cm ila 4 m arasında değişen bu taşların ne zamandan beri kullanıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte ada halkı, kireçtaşlarının Palau’da 500 ila 600 yıl önce keşfedildiğini düşünmektedir.  Wilhelm Müller’in 1908 ila 1910 yıllarında gerçekleştirdiği araştırmaya göre, taş para kullanımı yaklaşık 18. yüzyıl başlarına kadar uzanmaktadır [4]. 20. yüzyılın başlarında ABD dolarını para birimi olarak kabul eden Yap Eyaleti, o tarihten beri Rai Taşları’nı geleneksel törenlerde, dini ve kültürel etkinliklerde kullanmaktadır [5].

Rai Taşları, para birimi olmanın yanı sıra statü göstergesi olarak da kullanılmaktadır. En eski ve en büyük Rai Taşları, zenginlik ve prestijin sembolü olarak kabul edildiği için en değerli taşlardır. [2]

Rai Taşlarının Para Birimine Dönüşüm Süreci

Yap Adası, dayanıklı kayalar ve değerli madene sahip değildi. Rai Taşları’nın adaya getirilmesinden önce inci kabukları ve kolyeler ile günlük ekonomik faaliyetler sürdürülmekteydi [4].  Bu ekonomik faaliyetler için kullanılan kabuk ve kolyeler bir müddet sonra yerini kireçtaşından yapılmış taşlara bırakmıştır. LeHunte’nin 1883’teki araştırmasına göre, Rai Taşları, Yapeseliler için para birimi dışında da işlevlere sahipti.  Taşa sahip olanlar taşları evlerinin önüne dikmekteydi. Taşların büyüklüğü ve sayısı sahip olan kişinin zenginliğini ve önemini göstermekteydi. Bu durum, Rai Taşlarının değişim aracı işlevlerinin yanı sıra toplum içinde statü göstergesi işlevine de sahip olduğunu göstermektedir. [6]

Yap halkı, Rai Taşlarını elde etmek için kendi adalarından yaklaşık 400 km uzaklıktaki Palau Adası’na deniz yoluyla gitmek zorundaydı. Bu yolculuk, açık denizlerde kanolarla günlerce süren zorlu seyahatler demekti. Denizciler Palau’ya vardıklarında yerel şeflerle anlaşmak zorundaydılar. Bu anlaşma için yerel şeflere hediyeler ve yiyecekler sunulur, karşılığında madeni kullanma izni alınırdı. İzin alındıktan sonra kireç taşından disklerin oyulmasına başlanırdı. Bu işlem yavaş ve zahmetli bir işlemdi ve başta denizciler oyma işlemlerini taştan yapılmış aletler ile gerçekleştirmekteydiler. Daha sonraları metal aletleri ortaya çıkması işlemi bir miktar daha kolaylaştırsa da hâlâ büyük bir emek içermekteydi. Ocaklar zamanla büyümüş ve 1880’lerde yalnızca Palau’daki tek bir ocakta 400 Yap erkeğinin çalıştığı kayıtlara geçmiştir. İlk Rai Taşlarının balina şeklinde oyulduğu, daha sonraki dönemlerde taşımayı kolaylaştırmak için ortasında delik bulunan tekerlek şekline geçildiği belirtilmektedir. [3]

Ocağın yakınından denize kadar bitmiş bir Rai taşını taşımak için deliğinden bir direk geçirilerek birkaç erkeğin birlikte taşıması gerekirdi. Güç gerektiren işlem olmasından dolayıdır ki Geleneksel Rai Taşları bir metreden daha büyük değildi. Taşlar daha sonra bambu sallara yerleştirilerek Yap’a doğru çekilirdi ve taşların adaya ulaşması bazen birkaç ayı aşmaktaydı. Denizciler Yap’a döndüklerinde, taş paraları onları karşılamak için farklı köylerden gelen şeflere verirdi. Şefler taşları boyutlarına göre ayırır, ardından beşte ikisini alırdı. Geri kalan taşlar ise denizcilere ve oymacılara verilirdi. Yeni basılan Rai Taşları daha sonra sahiplerinin evlerinin önünde veya köy merkezlerindeki geniş alanlarda, yani Rai bankaları olarak adlandırılabilecek yerlerde sergilenirdi. Bu zorlu süreç nedeniyle özellikle büyük Rai Taşları büyük bir emek ve riskin sembolü hâline gelmiştir. Taşın büyüklüğü, işçiliği ve Palau’dan Yap’a getirilme zorluğu, Rai’nin temel değerini oluşturuyordu. Ayrıca, taşın yapımında veya taşınmasında herhangi birinin yaralanıp ölmesi gibi olaylar da taşın değerini artırabiliyordu. [7]

Taş paranın değerini belirleyen birkaç etmen vardır. Birincisi, taşı Palau’dan Yap Adası’na getirirken yapılan yolculukta kaybedilen insan hayatlarının sayısıdır. İkincisi, işçiliğin türüdür. Daha modern taşların bazıları, modern metal aletlerin yardımıyla elde edilen son derece cilalı görünür, ancak daha az cilalı görünenlerden daha az değerlidirler. Bunun nedeni, daha eski taşların onları daha değerli kılan kabuklu aletlerle bitirilmiş olmasıdır. Bir diğer faktör de Palau’daki taş çıkarma ve taşıma sürecine destek veren yerel şefe adanıp adanmadığıdır. Boyut da bir faktördür ancak bazı durumlarda küçük bir taş daha büyük bir taştan daha değerli olabilir [8].

Şeflerin Rolü

Yapeseli kabile şefleri taşların siparişini verme yetkisine sahipti. Denizciler Yap’a ulaştıklarında taşları şeflere teslim ederlerdi. Taşlara verilen isimler bazen taşı sipariş eden şefin isminden seçilirdi [6]. Daha sonra, daha eski bir para sistemi olan inci kabuğuna göre taşların değeri belirlenir ve meşruiyetleri teyit edilirdi [3].

Rai Taşlarının boyutları çok geniş bir aralığa yayılır. Kaynaklarda en küçük taşların çapının bazı durumlarda 3,5 cm [8], diğer kaynaklarda ise günlük alışverişlerde kullanılan küçük Rai Taşlarının çapının yaklaşık 7-8 cm olduğu belirtilmektedir [6]. En büyük taş ise Riy köyü yakınlarındaki Rumung Adası’nda bulunan, 3,6 m çapında, 50 cm kalınlığında ve 4.000 kg kütleye sahip taş olarak bilinmektedir [8].

 Rai Taşlarının değerinin sadece boyutuna bağlı olmadığı unutulmamalıdır. Taşın işçiliği, elde edilme zorluğu ve taşın geçmişi, Rai Taşlarının değerini belirleyen önemli etmenler arasındaydı. Taşın kim tarafından çıkarıldığı, kimin sahibi olduğu, taşınması sırasında yaşanan önemli olaylar gibi faktörler taşın kültürel değerini ve dolayısıyla satın alma gücünü artırabilirdi. Sonuç olarak, en küçük Rai Taşı temel mal ve hizmetlerin satın alınmasında kullanılabilecek değere sahip olsa da bu taşların satın alma gücü, taşın kendine özgü tarihine ve o anki toplumsal bağlama göre değişebilirdi [9].

Rai Taşlarının Günümüzdeki İşlevleri

19. yüzyılın sonlarında Avrupalıların adaya gelişiyle birlikte taşların taşınması kolaylaştı. Özellikle demir aletler ve büyük gemiler taşların üretilip adaya taşınmasına büyük ölçüde katkı sağladı. Taşların değerini oluşturan etkenler ortadan kalktığı için de Rai Taşlarının değeri zamanla azaldı.

Günümüzde Mikronezya Federal Devletleri günlük alışverişlerde ABD doları kullanılsa da Rai Taşları Yap toplumunda önemli sosyal değişimler için hâlâ hayati bir para birimi olarak işlev görmektedir. [3]

İşte Rai Taşlarının günümüzdeki bazı işlevleri:

• Evlilik, miras ve siyasi anlaşmalar gibi önemli sosyal değişimlerde kullanılmaktadır.
• Sosyal ilişkileri desteklemek için de kullanılabilmektedir. Örneğin, bir ailenin başka bir aileden özür dilemesi sırasında kullanılabilmektedir.
• Yapeseli çocukların ilk doğum günü kutlamalarında, küçük Rai Taşlarının hediye edildiği gözlemlenmektedir.
• Yap kültürünün ulusal sembolü hâline dönüşmüş ve adadaki araçların plakalarında bile görülmektedir.
• Taşların sözlü tarihe sahip olması ve sahiplik bilgisinin topluluk tarafından bilinmesi, taşların değerini artırmaktadır.
• Büyük taşların, topluma açık alanlarda sergilenmesi toplumsal ilişkileri kaydını tutan defter işlevi görmektedir.
• UNESCO, Palau’daki ocakları ve Yap’taki yerleşim yerlerini Dünya Mirası Geçici Listesi’ne almıştır [10] [11].
• Bir Rai Taşının sahibinin değişmesi durumunda taşın fiziksel olarak yer değiştirmesine gerek yoktur; çünkü sahiplik bilgisi topluluğun ortak hafızasında kayıtlıdır.

Sonuç

Günümüzün dijital paralarının ve sanal varlıklarının tartışıldığı bir çağda, fiziksel olarak taşınmayan ama değer gören bu dev taşlar, paranın temelinde fiziksel nesnelerden çok toplumsal uzlaşının yattığını gösteren çarpıcı bir örnek olmaya devam ediyor. Rai Taşları, hem antropolojik hem de ekonomik açıdan, paranın yalnızca bir araç değil, aynı zamanda bir anlatı ve aidiyet unsuru olduğunu hatırlatıyor.