Çeviren: Hatice Akbay
Düzenleyen: Ümit Sözbilir
Özet: Zihin körlüğü beynin düşünme ya da hayal etme sürecinde görüntü oluşturamama ya da kullanamama durumudur. Bu yazıda, zihin körlüğü tanımı, çeşitleri, sebepleri, tanı ve tedavi yöntemleri üzerinde durulmuş, son olarak sık sorulan sorulara yer verilmiştir.
1. Zihin Körlüğü Nedir?
Uzmanlar tarafından bir hastalık, engel ya da rahatsızlık olarak nitelendirilmeyen zihin körlüğü ya da afantazya beynin düşünme ya da hayal etme süreçlerinde görüntüleri oluşturamama ya da kullanamama durumu olarak tanımlanır. Hangi elinizi kullandığınız gibi doğal bir durum olduğunu düşünmektedirler. Mevcut araştırmalar bu durumun beynin farklı şekilde çalıştığını işaret eden bir durum olduğunu göstermektedir.
Hayal etmek kişinin sahip olduğu bilgiler ya da tecrübelerine dayanarak beynin benzetimini oluşturmasıdır. Çoğu insan hayal ederken görme, duyma ve tat duyularından yararlanır. İnsanların duyularının gelişmişlik ve kullanım derecesi farklı olabilir örneğin bazı insanların koku duygusu güçlü iken bazı insanların keskin bir görüşü vardır. Karşılaştırmalı bakarsak bazı insanların bir ya da daha fazla duyuları ortalamaya göre daha gelişmiş ya da yetenekli olabilir. Hayal etmeyi televizyon benzetmesi üzerinden ele alabiliriz. Siyah beyaz televizyon, renkli televizyon veya yüksek çözünürlüklü dijital televizyon gibi kişilerin hayal dünyasının kapsamı değişebilir. Bu benzetme üzerinden zihin körlüğü beyninizin televizyonunun olmaması gibi tanımlanabilir.
1.1. Zihin Körlüğü Çeşitleri
Zihin körlüğünün doğuştan gelen ve sonradan kazanılan olmak üzere iki farklı çeşidi vardır.
1.1.1. Doğuştan gelen
Zihin körlüğünün doğuştan gelen ve ömür boyunca süren tipidir. Bu tipe sahip kişiler genellikle bu durumun normal olmadığını bilmediklerinden çoğunlukla bu durumun farkına varmazlar.
1.1.2. Sonradan kazanılan
Yaralanma, hastalık ya da zihinsel bir rahatsızlık sonucunda ortaya çıkan zihin körlüğü tipidir.
1.2. Zihin Körlüğü Ne Kadar Yaygın?
Mevcut olan çalışmaların sonuçlarından yola çıkarak uzmanlar zihin körlüğü görülme oranının yaklaşık olarak %2-4 (3,9) [1] olduğunu varsaymaktadır ancak bu alanda çalışma sayısı az olduğundan bilgiler kısıtlı miktardadır.
Zihin körlüğüne sahip olan kişi sayısını belirlemenin önündeki bir diğer engel de bu durumda olan birçok kişinin bunun farkına varmamasıdır çünkü birçoğu hayal etmenin görsel imgeler oluşturmak yerine bir metafor olduğunu düşünmektedir.
2. Olası Sebepler
Zihin körlüğünü herkes aynı şekilde deneyimlenme çünkü dereceleri vardır. Bazı insanlar hiç görsel imge hayal edemezken bazıları belirli durumlarda anlık olarak hayal edebilir ya da rüyalarında görebilir. Bazı kişiler sadece gözleri kapalı olduğunda zihin körlüğünü deneyimler. Yaklaşık %15’ten fazla insan gözlerini açtığında zihinsel görüntüleri hayal edebilir. Zihin körlüğü kişinin anıları saklama ve hatırlama biçimini de etkileyebilir. Zihin körlüğüne sahip kişiler yeni tanıştıkları kişileri hatırlamada daha fazla zorluk yaşayabilirler. Uzmanlar tam olarak sebebini bilmemekle birlikte bazı olası açıklamalar bulunmaktadır.
2.1. Doğuştan Gelen
Doğuştan gelen zihin körlüğüne sahip kişilerin genelde ailesinden biri de bu duruma sahip olduğundan genetik olabileceği düşünülmektedir. Bu durum bir nöroçeşitlilik tipi de olabilir. Otizm gibi durumlar nöroçeşitlilik şemsiyesi altında yer alırlar, zihin körlüğüne sahip kişiler de otizmin karakteristik özelliklerine sahip olma konusunda yatkınlık gösterirler. Bu alanda daha geçerli bilgilerin oluşması için uzmanların daha fazla çalışma yapması gerekmektedir.
2.2. Sonradan Kazanılan
Bazı vakalarda uzmanlar zihin körlüğünün sebebini tespit edebilmektedir. Nadir vakalarda zihin körlüğü hastalık ya da yaralanmanın sonucu olarak görülebilmektedir. Zihin körlüğü beynin bazı bölgelerine özellikle oksipital lobuna hasar geldiğinde görülmektedir. Zihin körlüğüne sebep olan bazı durumlar kafa travmaları, inme, tıbbi olmayan ilaç kullanımı olarak sayılabilir. Daha nadir olmakla birlikte duygu durum bozuklukları ya da kişilik bozukluğu/derealizasyon sebebi ile de meydana gelebilmektedir. Bu sebeplerle zihin körlüğü olan kişiler genellikle hâlâ görüntü hayal etmekle birlikte, kasıtlı olarak hayal edemezler. Uzmanlar ruh hastalıkların neden ve nasıl zihin körlüğüne sebep olduğu konusunda kesin bir sonuca varamamışlardır.
3. Tedavi Yöntemleri
Doğuştan gelen zihin körlüğü olan kişiler, zihinsel görüntü benzetiminin metafor olduğunu düşündüğünden hayatın ileri dönemlerine kadar bu durumun farkına varmamaktadır. Bu tip afantazyaya sahip kişiler genelde tanıya ihtiyaç duymazlar.
Sonradan kazanılan zihin körlüğü genellikle tanı gerektirir. Uzmanlar tanı sürecinde görüntüleme yöntemleri, tanı testleri ve anket kullanmaktadır. Görüntüleme yöntemleri arasında bilgisayarlı tomografi, manyetik rezonans görüntüleme ve elektroensefalografi bulunmaktadır.
Uzmanların hayal edebilme yeteneğini ölçme amacıyla en yaygın olarak kullandığı anket Görsel İmgelemin Canlılığı Ölçeği’dir. Ölçek 4 bölümden ve 16 sorudan oluşmaktadır. Tüm sorular için 1-5 arasında puanlama yapılmaktadır. Puanların anlamı aşağıda tablo olarak verilmiştir:
| Puan | Anlamı |
| 1 | Hiç görüntü yok, sadece nesneyi düşündüğünüzü biliyorsunuz |
| 2 | Belirsiz ve loş |
| 3 | Orta derecede açık ve canlı |
| 4 | Net ve makul derecede canlı |
| 5 | Gerçek görme kadar mükemmel net ve canlı |
Tablo 1: Bu tabloda görsel imgelemin canlılığı ölçeğinin validasyonu yapılan çalışmada kullanılan seçenekleri kullanılmıştır. [2]
Görsel İmgelemin Canlılığı Ölçeği puanı tüm sorulara verilen soruların toplanması ile bulunur. En düşük puan 16 iken, en yüksek puan 80’dir. Çoğu uzman 32 veya daha az puanı zihin körlüğü olarak değerlendirmektedir.
Zihin körlüğü medikal ya da zihinsel sağlık sorunu değildir o yüzden bir tedavi gerekmemektedir. Sonradan kazanılan zihin körlüğünde ise arkadaki sebebe yönelik tedavi uygulanmaktadır.
4. Sık Sorulan Sorular
4.1. Zihin Körlüğü Olan Kişi Ne Görüyor?
Afantazyası olan kişilerin ne gördüğü hastalığın kişiler üzerinde olan etkisine bağlıdır. Görsel İmgelemin Canlılığı Ölçeği puanlamasının üzerinden 32 puan alan biri görüntüleri sınırlı olarak oluşturabilirken puanı 16 olan kişi görüntü hayal etmekte baya zorlanmakta veya belirsiz olarak görmektedir.
4.2. Zihin Körlüğü Bir Otizm Çeşidi midir?
Hayır, zihin körlüğü ve otizm tamamen farklı durumlardır. Otizm belirli bir tanımı ve kriterleri olan nörogelişimsel bir hastalıktır. Zihin körlüğü bir hastalık ya da medikal durum değildir, şimdilik uzmanlar bir özellik olarak tanımlamaktadır. 2021’de yapılan bir çalışma zihin körlüğü olan kişilerde otizm özelliklerinin daha yüksek oranda gözlemlendiği sonucunu belirtti ama çalışma sadece özellikleri incelediği ve ikisi arasındaki ilişkiyi incelemediği için bu otizm ile olan bağlantısını açıklamamaktadır. [3]
4.3. Doğuştan Gelen Zihin Körlüğü Engel midir?
Mevcut çalışmalar doğuştan gelen zihin körlüğünün bir engel olmadığını belirtir. Bu durum bazı kişilere zorluk yaşatabilmektedir ancak medikal durum ya da engel olarak tanımlamak için yeterli araştırma bulunmamaktadır. Zihin körlüğü olan kişiler genelde hayal gücü eksikliğini farklı yetenekleri ile tamamlamaktadır örneğin hayal gücü gelişmemiş birinin soyut düşünme becerilerinin gelişmesi gibi. Bu duruma sahip olan birçok kişi matematik ya da bilim alanında çalışmayı tercih etmektedir. Ancak zihin körlüğü yaratıcılığı ya da artistik ilgi alanlarına sahip olmayı engellemez. Sanat alanında yaratıcılığını kullanarak ilerleyen zihin körlüğü olan kişiler arasında Walt Disney Pictures’ın 1989’da yayınladığı Ariel filminin ana karakterini tasarlayan Glen Keane bulunmaktadır.
