Küresel Isınma Kaderimiz mi?

Yazan: Oğuzhan Çamcı

Düzenleyen: Ümit Sözbilir

Özet: 4,5 milyar yaşındaki dünyamızın son 541 milyon yılına geri kalan yaklaşık 4 milyar yılından daha hakimiz. Bu süreye boyunca dünyanın başından birçok olay geçti. Bunlardan bazıları ise kitlesel yok oluşlardı. Kitlesel yok oluşların sebepleri nelerdi? Ne zaman ortaya çıktılar? Ne kadar tür ortadan kayboldu?

Küresel ısınma beraberinde iklim değişikliğini de getirmiş durumda. İnsanlık olarak küresel ısınmanın karşısında durabilecek miyiz? Daha önce böyle bir şey Dünya’nın başına gelmiş miydi? Küresel ısınmanın sonuçları ne olabilir?

Kitlesel yok oluşlar gezegenimizin geçmişini şekillendiren olay olarak karşımıza çıkmakta. Bu tarz olaylar çok sayıda türün, cinsin ve ailenin yok olmasına sebebiyet vermiştir. Günümüzden yaklaşık 445 milyon yıl öncesi Ordovisiyen Döneminin geç devresinin Hirnansiyen Çağına tekabül etmektedir. Bu çağı önemli kılan ise Darriviliyen (467 milyon) çağında başlan Süperplume Olayının Hirnansiyen Çağında kesildiğini görmemiz. Süperplume olayı büyük bir manto parçasının dünyanın derinliklerinden, çapı 1.500-3.000 km arasında değişen mantar şeklindeki yapının yerkürenin tabanına kadar gelmesidir. Ordovisiyen içerisinde görülen canlı çeşitliliğinin kaynağı bu olduğu düşünülmektedir. Bunun sebebiyse Süperplume ile küresel sıcaklığın, gaz çıkışlarının, mineral ve iz elementlerinin salımının artması deniz canlılarına besin olarak dönmesi olarak gösterilmektedir. Süperplume ile ortaya çıkan bazaltların yanı sıra bu olay volkanik bir aktivite gibi atmosfere CO₂ yaymıştır. Atmosferde artan CO₂ küresel ısınmayı en üst seviyelere çıkartmış ve yeryüzüne çıkan bazalt kayaçları atmosferde bolca bulunan CO₂ gazını kullanarak kimyasal ayrışmaya uğramışlardır. Bu olaylar birkaç yıl milyon kadar sürmüştür. Bazaltların ayrışması atmosferdeki CO₂ miktarını süperplumeden önceki seviyenin de altına düşürmüştür. Küresel soğuma da bu olayı ardından ortaya çıkmıştır. Küresel soğumanın sonucu olarak Hirnansiyen Buzullaşması meydana gelmiştir. Buzullaşma küresel deniz seviyesini ortalama 40 metre kadar düşürmüştür. Deniz canlıları bu değişim karşısında yok olmaya başlamışlardır. Bunun faturası ise %20’lik bir oranda ailelerin (taksonomik olarak), %40 oranında cinslerin ve %85 oranında ise türlerin ortadan kaybolması olmuştur. Çok çeşitli canlı toplulukları bunlardan görece daha az etkilenirken yöresel (endemik) olan türler daha çok etkilenmiştir. Ordovisiyen sonu kitlesel yok oluşu ortaya çıkmıştır. Bu nedenlerle bilinen en büyük ikinci kitlesel yok oluş olarak tarihe geçmiştir.

Devasa büyük ağaçların var olduğu 383 milyon yıl önce ise bu ağaçların fotosentez için gerek duydu CO₂’i atmosferden almasıyla iklim değişikliğinin ilk adımı atılmış oldu. Ağaçların birkaç milyon yıl boyunca atmosferdeki CO₂ kullanımları gezegeni soğutmaya götüren nedenlerden birisi olmuştur. Bunun yanında ağaçların ürettiği organik maddeler ise deniz canlılarına besin maddesi olarak dönmesi sonucu deniz canlılarının nüfusu arttı. Deniz içinde ise bu canlıların çözünmüş oksijen ihtiyacını karşılayacak kadar oksijen kalmamasıyla deniz canlarının ölümleri başladı. Bunların yanı sıra Fransiyen ve Fameniye (383-359 milyon yıl) çağları arasında dünyaya bir ya da birden fazla asteroidin çarptığı ve yukarıda anlatılanlara ek olarak dünyanın soğumasına yardımcı oldukları düşünülmektedir. Aynı zaman aralığı içinde atmosferde bulunan CO₂ sadece devasa ağaçlar tarafından tüketilmemekle beraber silikat içeren kayaçların ayrışma olayının başlaması için gereken CO₂ de atmosferden kullanılmış ve dünyanın soğuması için gereken ortama katkıda bulunmuştur.

Fotosentez = CO₂ + H₂O à CH₂O + O₂ (CH₂O = Formaldehit)

Ayrışma = CO₂ + CaSiO₃ à CaCO₃ + SiO₂ (CaSiO₃ = Wollastonit, CaCO₃ = Kalsiyum Karbonat)

Bazı araştırmacılara göre ise genişleyen okyanusların etrafında tektonik aktivitelerden sonra oluşan volkanik yayların atmosfere CO₂ ve besin maddesi içeren gazların salması sonucunda dünyanın bu olayların başında ısındığını ve arkasından deniz canlıların artması ve deniz içindeki çözünmüş oksijenin azalmasıyla yok oluşlar meydana gelmiştir (Knoll, 2013; Wignall, 2016).

Bu olayın tümü Kellwasser olayı olarak bilinmektedir. Kellwasser başında okyanus üstü sıcaklığı 34 ˚C iken 28 ˚C’a kadar düşmüştür ve metazoan resiflerini üzerinden etkili olmuştur. Fransiyen ve Fameniyen sırasında bu tarzda yok oluşlar 5 adımda oluşmuş ve bunların sonunda ise türlerin en az %70’i yok olmuştur. Bu olayları ise Geç Devoniyen Kitlesel Yok Oluşu olarak biliyoruz.

Dünyanın atmosferine 252 milyon yıl önce giren bir gök taşı atmosfer içindeyken patlaması sonucu ortaya çıkan dünya dışı gazların atmosfere girmesi, devasa basınç altında olmuş olan mikro kuvarsların yağmur şeklinde yeryüzüne yağması, metalik parçaların ve nano fazdaki demir oksitlerin yeryüzüne ulaşmasıyla kütlesel yok oluşun sinyallerini vermeye başlamıştır. Bu olayla aynı zamanda oluşan Sibirya Volkanizması bir diğer tetikleyici unsur olmuştur. Volkanizma çok büyük bir hacimde (10⁶ km³) bazalt oluşturmuştur. CO₂ gazı ise ortalama 10⁷ – 10⁹ mol kadar atmosfere salınmıştır. Ortaya çıkan bu senaryoyla okyanus yüzeyinde pek fazla derin olmayan alanlarda küresel ısınmanın getirdiği etkiyle çözünmüş oksijen sıkıntısı baş göstermiştir. Böylelikle deniz canlılarının yaşamına uygun olmayacak şekilde çevre değişmeye başlamıştır. Deniz suyunun sıcaklığını artmasının yanında volkanizmadan ortaya çıkan besin maddelerinin deniz canlarına ulaşması hayatlarını yeni oluşan çevre uyarlamış canların nüfusunun gerekenden fazla olmasına neden olmuştur. Böylelikle okyanusların tamamını kapsayacak şekilde oksijen azalması ortaya çıkmıştır. Bu şekilde gerçekleşen zincirleme iklim değişikliği Permiyen Dönemi sonunda yaşayan canlı türlerinin %96’sının yok olmasına sebep olmuştur. Son 500 milyon yıl içerisindeki en büyük yok oluş olarak kayıtlara geçmiştir.

Pangea’nın ayrılmaya başlamasıyla beraber Atlantik ortalarında oluşan volkanik aktivitelerle dünya tekrar küresel ısınma dönemine girmiş oldu. Yaklaşık 201 milyon yıl önce oluşan bu volkanik aktivite atmosfere 8000-9000 giga-ton (Gt) arasında CO₂ salımı yapmıştır. Anlaşılması açısından örnek verecek olursak: 2010-2019 fosil yakıtlardan atmosfere salınan CO₂ 9,6 ± 0,5 GtC yr^­­­−1, diğer parçalar da (Ağaçların kesilmesiyle oluşan CO₂ değişikliği, atmosferik CO₂ yoğunluğu ve yıllık değişimleri, okyanus ve kara parçaları üzerinde oluşan CO₂ oranları) eklendiğinde bu sayı büyümektedir. Bu yok oluş boyunca yaklaşık olarak 12.000-38.000 Gt arasında karbon küresel ısınmaya etki etmiştir. Triyas Dönemin Resiyen Çağından gerçekleşen ve Triyas sonu kütlesel yok oluşu olarak bilinen bu olay sonunda türlerin %80’nin yok olmuştur. Bu döneme ait fosilleri Batı Torosların kireçtaşlarında da bulunmaktadır. Büyük yok oluşlardan biri olmasına rağmen en az çalışılmış olan yok oluştur.

Aralarında en popüler olan kitlesel yok oluş ise 65 milyon yıl önce meydana gelen dinazorların da soyunun tükendiği Kretase Sonu Kitlesel Yok Oluşudur. Yutacan Yarımadasına (Meksika) düşen asteroidin bu yok oluşu başlattığı düşünülmektedir. Asteroidin düşmesiyle beraber gökyüzünü kaplayan toz bulutuyla küresel karanlık başladı, ozon tabakası büyük ölçüde zarar gördü, küresel ısınma ve soğuma birbirini takip etti. Işık seviyesinin düşmesi karadaki ve sığ denizdeki canlıların fotosentez yapmalarını aylarca engellemesi sonucu besin zinciri kırıldı. Asteroidin düşmesi toz bulutunun yanı sıra bölgesel yangınları çıkartmış, deprem oluşturmuş ve uzun süreli tsunamiler oluşturarak kitlesel yok oluşta büyük rol oynamıştır. Örneğin: Archibald (1996) gibi bazı bilim insanları ise asteroit düşmemesinin tek başına kitlesel yok oluşa etki edemeyeceğini bunların yanında fosil kayıtlarından da takip edilebilen kapsamlı volkanik patlamaların olduğunu, deniz seviyelerinde ve sıcaklıklarda değişimlerin yaklaşık Kretase’nin son 15-20 milyon yılında etkili olduğunu ve bu gibi etkilerin kitlesel yok oluşta rol oynadığını düşünmektedir. Bu yok oluş sonunda türlerin %75’nin soyu tükenmiştir.

4,5 milyar yıl yaşında olan dünyamızın son 541 milyon yılına geriye kalan yaklaşık 4 milyarından daha çok hakimiz. Görece kısa olan bu zaman aralığında toplam 5 büyük kitlesel yok oluş yaşanmıştır. Yukarıda da anlatıldığı üzere hepsi küresel ısınmayla tetiklenmiş ve sonunda yok oluşlar meydana gelmiştir. Çoğu bilim insanın merak ettiği konu ise 6. kitlesel yok oluşun içinde olup olmadığımızdır. 541 milyon yıl içinde küresel ısınmaları tetikleyen olaylar asteroit çarpmaları, büyük volkanik oluşumlar ve deniz canlılarının nüfusunun hızlı artması olmuştur. Günümüze döndüğümüzde acaba küresel ısınmayı antropojenik olarak mı tetikliyoruz? Yoksa dünya üzerindeki etkimiz yok denilebilecek kadar az mı? Yoksa dünya normal olan şekilde soğuyup ısınsa insanlık olarak ortama uyum sağlayabilecekken, yine insanlık eliyle bu soğuma ve ısınma hızını değiştirmemiz sonucunda ortama uyum sağlaya bilemeyecek kadar zamanımızı kısaltmış mı olduk?