Dünyanın İlk Bilim Tarihi Doktoru: Aydın Sayılı

Yazan: Oraj Algın

Düzenleyen: Çağla Ayaz

Özet: Milli Eğitim Bakanlığının sınavını kazandıktan sonra Harvard Üniversitesine lisans öğrenimine giden Aydın Sayılı “İslam Dünyasında Bilimsel Kurumlar” başlıklı doktora teziyle dünyada bilim tarihi alanında doktora derecesine ulaşmış ilk bilim insanı olmuştur.
Astronomi, gözlemevi ve matematik tarihi gibi pek çok konuda eser vermiş olan Aydın Sayılı, Türkiye’deki bilim tarihi araştırmalarının da öncüsüdür.

Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı 1913 yılında ailesinin üçüncü çocuğu olarak İstanbul’da doğdu. İlköğrenimini İstanbul ve Ankara’da sürdüren Aydın Sayılı, ortaöğrenimini ise Ankara Atatürk Lisesi’nde tamamladı. Lise mezuniyet sınavı heyetinde dönemin Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk de yer alıyordu. Aydın Sayılı’nın mezuniyet sınavında gösterdiği üstün başarı Atatürk’ün dikkatini çekti ve bu başarılı gençle bizzat ilgilenilmesini istedi. Akabinde Aydın Sayılı, Milli Eğitim Bakanlığının yurt dışına öğrenci göndermek için düzenlediği sınavları kazanarak Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Harvard Üniversitesine lisans öğrenimi için gitti. Burada tanışacağı ve bilim tarihini dünyada ciddi bir disiplin hâline getiren George Sarton, Aydın Sayılı’nın hayatında büyük etki bırakacaktı.

Aydın Sayılı 1942 yılında hocası George Sarton danışmanlığında “İslam Dünyasında Bilimsel Kurumlar” başlıklı tezi ile doktor unvanını kazandı. Böylelikle Cumhurbaşkanı Atatürk’ün bizzat ilgilenilmesini istediği Aydın Sayılı, dünyada bilim tarihi alanında doktora derecesine yükselen ilk bilim insanı oldu. Hemen ardından 1943’te Türkiye’ye dönerek Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinde çalışmaya başladı. Sayılı aynı yıl doçent, 1952’de profesör ve 1958’de ordinaryüs profesör oldu. 1952 yılında aynı fakültede Bilim Tarihi Kürsüsünü kurdu. Bu kürsü bilim tarihi alanında Türkiye’de kurulan ilk kürsü, dünyada ise ilklerden biridir.

Fransızca, İngilizce, Farsça ve Arapça gibi pek çok dil bilen Aydın Sayılı’nın ilgilendiği başlıca alanlar İslam dünyasında gözlemevi, hastane ve kütüphanelerdir. Bunların yanı sıra astronomi tarihi, edebiyat tarihi ve bilim felsefesiyle ilgili eserleri de mevcuttur. Sayılı, bildiğimiz anlamda gözlemevinin ilk defa Ortaçağ İslam dünyasında ortaya çıktığı tezini savunmuştur. Bunların daha sonra Avrupa’da kurulacaklar için örnek olduğunu söylemiştir. Abbasi Halifesi El-Me’mun’un Abbasi Devleti’nde kurduğunun ve Selçuklu Devleti’ndeki Melikşah gözlemevinin yerlerini tespit etmeyi başarmıştır. Astronomi tarihi üzerine “The Observatory In Islam” adıyla hazırladığı ve Türkiye’de “İslam Dünyasında Rasathane ve Genel Rasathane Tarihi” adıyla yayımlanan kitabı astronomi tarihi açısından el kitabı olma niteliğini devam ettirmektedir.

Aydın Sayılı Türklerin İslam bilimine olan katkıları üzerine de çalışmalar yapmıştır. Türklerin paçavradan yapılan kâğıtları Arap dünyasında tanıtmalarıyla bilimsel yazımın hız kazandığını ortaya koymuştur.

Aydın Sayılı 150 yıldır bilim dünyasında aranan, 12. yüzyılda yaşamış El-Hazini’nin astronomi aletleri üzerine yazdığı kayıp eserini Tahran Sipehsalar Kütüphanesi’nde bularak bu arayışa son vermiştir. Ayrıca Aydın Sayılı Copernicus hakkında yazdığı kitabında onun çalışmalarında kullandığı birtakım bilgilerin İslam dünyasından, dönemin Osmanlı başkenti İstanbul üzerinden Avrupa’ya taşındığını ispat etmiştir. Bunun üzerine kendisine 1973 yılında Copernicus’un doğumunun 500. yılı şerefine Polonya Ankara Büyükelçisi tarafından Copernicus Madalyası verilmiştir.

Aydın Sayılı “İslam Dünyasında Hastaneler” başlıklı çalışmasıyla İslam dünyasında ilk kurulan 7 hastaneyi bilim dünyasına sunmuştur. Aynı zamanda İslam dünyasının neden bilimde geri kaldığına dair çalışmaları bulunan Aydın Sayılı’nın “Ortaçağ İslam Dünyasında İlmî Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri” isimli çalışması günümüzde de geçerliliğini korumaktadır.

Aydın Sayılı’nın Bilime Bakışı

Aydın Sayılı’ya göre bilim din, dil, ırk ve cinsiyet gözetmeksizin insanlığın tek ortak mirasıdır. Bilimsel bilgi bütün insanlar için aynı derecede doğrudur. Bilim yerinde saymaz ve daima ilerlemektedir.  Ona göre bilimin ilerlemesi teorilerin ilerlemesi anlamına gelmekteydi. Bilimi aynı bir zincir gibi görüyordu. Bilimin nasıl yapıldığının cevabının bilim tarihinde saklı olduğunu savunurdu. Bilim insanları bilim tarihine bakarak kendinden önceki bilim insanlarının bilgilerinden beslenmeliydi. Aydın Sayılı bilim felsefesi hakkındaki görüşlerini eğitiminde önemli yeri olan Mustafa Kemal Atatürk’ün bir sözünün kısaltılmış biçimi olan “Hayatta En Hakiki Mürşit İlimdir” isimli kitabında ayrıntılarıyla anlatmıştır.

Dünyada bilim tarihi alanında ilk doktorayı yapan, Türkiye’de bilim tarihi çalışmalarını başlatan ve yerli-yabancı pek çok bilim akademisinin şeref üyesi olan Aydın Sayılı, 1993’te emekli oldu. Emekli olduktan kısa bir süre sonra da vefat etti. Anısı 1 Ocak 2009’da yürürlüğe giren 5 ₺ banknotunun arka yüzündeki portresiyle yaşatılmaktadır.

Bilimin ilerlemesi bilinmeyenler diyarına bir yolculuk gibidir. Bilim insanları bilgiler çoğaldıkça daha ilerilere gitmek isterler. Fakat ne kadar ilerlerse ilerlesin bilim insanı kendisini daima bitip tükenmek bilmeyen bir dünyanın eşiğinde bulur.

-Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı¹

¹ Sayılı (1948), s.22