Mükemmeliyetçilik ve Sağlıklı Çabalama Arasındaki Fark Nedir?

Yazan: İrem Çelik

Düzenleyen: Ümit Sözbilir & Ceren Mısır

Özet: Sağlıklı çabalama ile mükemmeliyetçilik arasında fark vardır. Sağlıklı çaba; umutlu, meşgul, iyimser ve keyifli bir şekilde hissettirirken mükemmeliyetçilik, genellikle başarısızlık korkusundan ya da gerçek benlik ile ideal benlik arasındaki tutarsızlıktan kaynaklanır. Sağlıklı çaba tatmin edicidir ancak mükemmeliyetçilik sürekli olarak daha iyi olma kaygısı taşır. Sağlıklı çabalamaya ulaşmak için mükemmeliyetçi yöntemleri ve standartları sorgulamak önemlidir.

Giriş

Mükemmeliyetçilik, başkalarının değerlendirmelerine aşırı duyarlılık, öz eleştiri ve hata yapma kaygısı olarak tanımlanabilir [1]. Mükemmeliyetçilik, bir kişinin gerçek benliği ile ideal benliği veya gerçekleşmesi beklenen hedefleri arasındaki uyumsuzluklar nedeniyle ruminasyonla¹ güçlü bir şekilde ilişkilidir [2].

1. Mükemmeliyetçiliğin Belirtileri

Aşağıdaki belirtiler, mükemmeliyetçilik özelliğine sahip bireylerde sıklıkla görülür. Bu belirtilerin tümü herkeste olmayabilir veya aynı şiddette görülmeyebilir.

• Yapılan bir hata üzerine düşünmeden duramamak,
• Son derece rekabetçi olmak ve başka insanlardan daha kötü olmaya katlanamamak,
• Ya bir şeyi “Tam olarak doğru” yapmayı istemek ya da hiç yapmak istememek,
• Başka insanlardan mükemmel sonuçlar talep etmek,
• Gerektiğinde yardım istemeye cesaret etmemek çünkü bunun bir kusur veya zayıflık olarak algılanabileceğinden endişe duymak,
• Başarılarından çok başarısızlıklarına odaklanmak,
• Başkalarının önünde hata yapma konusunda oldukça çekingen olmak mükemmeliyetçilik belirtileri arasında yer almaktadır. [3]

2. Mükemmeliyetçilik Neden Olur?

Mükemmeliyetçi kişilik tarzı bir bozukluk olarak değil yetişkinlerde, ergenlerde ve çocuklarda depresyon ve diğer psikolojik sorunların ortaya çıkmasına neden olan bir faktör olarak görülmektedir [4]. Mükemmeliyetçi kişilik stilinin üç alt tipine ilişkin aşağıdaki açıklama, bu durumdan muzdarip bireyler için hem kişisel hem de sosyal sonuçlara sahip olduğunu göstermektedir.

Hewitt ve Flett [6] mükemmeliyetçiliği üç öğeden oluşan çok boyutlu bir yapı olarak gördü. Bunlar; kendine odaklı mükemmeliyetçilik, başkalarına yönelik mükemmeliyetçilik ve sosyal olarak belirlenmiş mükemmeliyetçilik. Birincisi, kendine yönelik mükemmeliyetçilik, kişinin kendisinin mükemmel olmasını istemesini, sürekli olarak gerçekçi olmayan yüksek standartlara ulaşmaya çalışmasını ve kişinin kendi performansını eleştirel olarak değerlendirmesini içeren kişisel bir boyuttur. İkincisi, başkalarına yönelik mükemmeliyetçilik, gerçekçi olmayan beklentiler ve başkalarına yönelik sert değerlendirmeleri içeren kişilerarası bir boyuttur. Üçüncüsü, sosyal olarak belirlenmiş mükemmeliyetçilik aynı zamanda kişilerarası bir boyuttur. Ancak sosyal olarak belirlenmiş mükemmeliyetçilik, kişinin hayatındaki önemli kişiler tarafından mükemmeliyetçi standartların benimsendiği ve bu önemli kişilerin mükemmellik bekledikleri ve performansı eleştirel bir şekilde değerlendirecekleri algısını içerir.

2.1. Ebeveyn Tutumu

Mükemmeliyetçiliğin en önemli nedenlerinden biri ebeveyn tutumlarıdır. Sürekli olarak kendisine ya da yakınlarına yönelik eleştiri, kusur ve hataların vurgulanması çocuğun kendine yönelik olumsuz bir algı geliştirmesine ve mükemmeliyetçi standartlara ulaşma baskısı altında olmasına neden olabilir. [7] Yüksek beklentilerin ve aşırı taleplerin olduğu bir aile ortamı, çocuğun her zaman en iyisini yapma baskısı altında hissetmesine ve sürekli olarak mükemmeliyetçi standartlara ulaşma çabası içinde olmasına yol açabilir. Ebeveynlerin kendi davranışlarında mükemmeliyetçi eğilimler göstermeleri, çocuğun bu davranışları örnek almasına ve kendi beklentilerini yüksek tutmasına neden olabilir.

2.2. Travma veya Duygusal Yoksunluk Deneyimi²

Çocuklar genellikle kendileri hakkında olumsuz inançlar veya “şemalar³” geliştirerek travmatik deneyimleri anlamlandırırlar. Örneğin, istismara uğrayan çocukların, istismarı ebeveynlerine atfetmek yerine kendilerine yönelik kötü veya sevilemez oldukları inancı geliştirmeleri oldukça olasıdır. Mükemmeliyetçilik düzeyi yüksek kişiler; duygusal yoksunluk, terk edilme, güvensizlik gibi erken dönem uyum bozucu şemalara sahip olma eğilimindedirler. [8]

2.3. Nevrotizm

Nevrotiklik olumsuz duygusal durumlara yatkınlığı tanımlayan, çeşitli zihinsel problemlerin olasılığını artırmanın yanı sıra mükemmeliyetçiliğin sağlıksız ifadelerine katkıda bulunan bir kişilik özelliğidir [9].

3. Mükemmeliyetçi Olmanın Tehlikeleri Nelerdir?

Mükemmel olma durumu gerçekçi değildir ve gerçek hayatta imkânsızdır. Mükemmellik çabası daha da ileri boyutlara taşındığında; ertelemeye, zorluklardan kaçınmaya, karşılaştırmalara ve yaratıcılıkta azalma gibi olumsuz sonuçlara yol açabilir. Sağlıklı olmayan mükemmeliyetçilik genellikle başarısızlık korkusu, değersizlik duygusu, düşük öz güven ve olumsuz çocukluk deneyimlerinden kaynaklanır.

3.1. Sağlıklı Çabalama ve Mükemmeliyetçilik Arasındaki Farklar Nelerdir?

Mükemmeliyetçiliği aşmanın ilk adımı, sağlıklı çaba ile mükemmeliyetçilik arasında olan küçük ama önemli bir çizgi olduğunu fark etmektir. Sağlıklı çabalamak; umutlu, meşgul, iyimser, enerjik ve keyifli hissettirir. Çaba gerektirir ancak sonucunda bu çaba tatmin edicidir. Mükemmeliyetçilik ise; aşağılanma korkusu ve başarısızlık korkusundan kaynaklanır. Çaba gösterilen işin sonunda her zaman daha iyisi olma kaygısı vardır. Bu da süreci çekilemez bir duruma sürükler.

3.2. Sağlıklı Çabalamaya Nasıl Ulaşabiliriz?

Sağlıklı çabayla mükemmeliyetçilik arasındaki farkı anladığımız zaman, mükemmeliyetçi yöntemleri ve standartları sorgulamak için daha hazırlıklı oluruz. Sadece çaba sarf etmeye değil, öğrenmeye, gelişmeye ve yeni deneyimlere açık olmaya odaklanabiliriz. Kendimize nezaketle davranmayı seçebiliriz. Önemli olan, mükemmel olmasa bile her bir çabanın değerli olabileceğinin farkına varmaktır. Aynı zamanda günlük hayatınızı olumsuz anlamda etkileyen mükemmeliyetçilik özelliklerine sahip olduğunuzu düşünüyorsanız mükemmeliyetçi davranış ve alışkanlıklarınızın değiştirilebileceğini bilin. Bir terapistin yardımıyla hedefleriniz ve standartlarınız hakkında daha sağlıklı tutumlar geliştirme konusunda destek alabilirsiniz.

¹ Ruminasyon, zihinde tekrarlayıcı bir şekilde devam eden olumsuz düşünceler olarak tanımlanmaktadır. [5]

² Duygusal yoksunluk, evrensel olarak tüm çocukların temel ihtiyacı olan bakım, empati ve korunmanın eksikliği sonucu ortaya çıkar.

³ Şema, bireyin hayatının erken dönemlerinde öğrendiği benliği ve çevresi hakkındaki inançlardır. Şemalarla ilgili daha fazla bilgi için Şema Terapi yazı dizimize bu linke tıklayarak ulaşabilirsiniz.