Bilimsel Yöntemin Basamakları

Yazan: Julia Simkus & Mia Belle Frothingham

Çeviren: İrfan Karabacak

Düzenleyen: Ümit Sözbilir

Özet: Bilimsel yöntem, temel olarak araştırmacıların iki veya daha fazla değişken arasında nedensel bir ilişki olup olmadığını belirlemek için izleyebilecekleri adım adım ilerleyen bir süreçtir. Bu yöntem; dikkatli gözlem yapmayı, sorular sormayı, hipotezleri açık ve kesin ifade etmeyi, deney yapmayı ve deneysel bulgulara göre hipotezleri düzenlemeyi içerir. Bilim insanları hem psikolojiyi nesnel ve sistematik bir şekilde incelemek hem de insanların düşünce ve davranışlarının farklı yönlerini incelemek için bilimsel yöntemi kullanırlar.

Bilimsel Yöntem Nedir?

Bilim sadece bilgi değil aynı zamanda bilgi edinme yöntemidir. Bilimsel anlayış, teoriler ile düzenlenir. Bilimsel yöntem, araştırmacılar ve bilim insanları tarafından iki veya daha fazla değişken arasında bir ilişki olup olmadığını belirlemek için adım adım kullanılan bir süreçtir. Mesela psikologlar psikolojik bir araştırma yürütmek; veri toplamak, bilgileri işlemek ve davranışları tanımlamak için bu yöntemi kullanırlar.

Bilimsel yöntem; dikkatli gözlem yapmayı, sorular sormayı, hipotezleri açık ve kesin ifade etmeyi, deney yapmayı ve deneysel bulgulara göre hipotezleri düzenlemeyi içerir. Bilimsel yöntem bilimin kimya, fizik, jeoloji ve psikoloji gibi birçok farklı alanında geniş bir şekilde uygulanabilir. Bu sürecin genel bir uygulamasında araştırmacı bir hipotez geliştirir, bu hipotezi test eder ve daha sonra deneyin bulgularına göre hipotezin üzerinde değişiklik yapar. Bu işlem daha sonra, bulgular gözlemlenen olguyu yanıtlayana kadar değiştirilmiş bir hipotezle tekrarlanır. Bilimsel yöntemin ayrıntılı adımları aşağıda açıklanmıştır. Bilimsel yöntem için belirlenmiş bu adımların mutlak surette izlenmesi gerekmez. Bu adımlar, daha ziyade bir dizi genel ilke veya yönergeyi temsil eder.

Bilimsel Yöntemin Basamakları

Psikoloji deneysel bir yaklaşım kullanır. John Locke tarafından kurulan deneysel yöntem bilginin tek kaynağının; görme, duyma, dokunma gibi duyularımız yoluyla geldiğini belirtir. Deneysel kanıtlar sava veya inanca dayanmaz. Böylece deneycilik (ampirizm) tüm bilgilerin doğrudan gözlem ve deneyime dayandığı veya bunlardan gelebileceği görüşüdür.

1. Basamak: Gözlem Yapmak (Teori İnşası)

Her araştırmacı en baştan başlar. Bir şeye dalmadan ve keşfetmeden önce kişinin ne çalışacağını belirlemesi gerekir ki bu yeterince basit görünüyor!

Birçok gözlem yaparak araştırmacılar ilgi alanlarını oluşturabilirler. Çalışma konusu seçildikten sonra araştırmacı daha önce test edilmiş şeyler hakkında fikir edinmek ve hangi soruların cevapsız kaldığını belirlemek için var olan alanyazını (literatür) gözden geçirmelidir. Bu değerlendirme, belirli bir konu hakkında hâlihazırda neyin anlaşıldığına, hangi soruların cevaplanmadığına ve birinin gidip bu soruları cevaplayıp cevaplayamayacağına dair yararlı bilgiler sağlayacaktır. Özellikle bir alanyazın (literatür) taraması, akademik dergilerden onlarca yıl öncesine dayanan kitaplara kadar önemli miktarda belgelenmiş materyalin incelenmesini gerektirebilir.

Arka plan bilgisi ve malzemesi, araştırmacıya psikolojik bir araştırmanın ilk önemli adımı olan araştırma sorusunu açık ve kesin ifade etmede yardımcı olacaktır. Bu, bilimsel sürecin tümevarım aşamasıdır. Gözlemler teorileri açık ve kesin ifade etmek için kullanılan bilgileri sağlar. Bir teori, gözlemlenen olgular için bir açıklama öneren iyi geliştirilmiş bir dizi fikirdir. Tümevarımsal muhakeme, belirli öncüllerden genel bir sonuca doğru hareket eder ve doğal dünyadaki olguların gözlemlenmesiyle başlar.

2. Basamak: Bir Soru Sormak

Bir araştırmacı gözlem yaptığında ve arka plan araştırması yürüttükten sonra bir sonraki adım bilimsel bir soru sormaktır. Bilimsel bir soru; tanımlı, test edilebilir ve ölçülebilir olmalıdır.

Bilimsel bir soru geliştirmek için yararlı bir yaklaşım şudur: “…’nin etkisi nedir?” veya “X, Y’yi nasıl etkiler?” Deneysel bir soruyu yanıtlamak için bir araştırmacının iki değişken tanımlaması gerekir: bağımsız değişken ve bağımlı değişken. Bağımsız değişken yönlendirim (manipülasyon) yapılan değişkendir (neden) ve bağımlı değişken ölçülen değişkendir (sonuç).

Bir araştırma sorusuna örnek olarak şu verilebilir: “Bilgiyi akılda tutmak için el yazısı mı yoksa klavye ile yazma mı daha etkilidir?” Araştırma sorusunu cevaplamak ve iki değişken arasında bir ilişki önermek bir sonraki adımda tartışılmaktadır.

3. Basamak: Hipotez Oluşturmak (Tahmin Etmek)

Bir hipotez (varsayım), iki veya daha fazla değişken arasındaki ilişki hakkında bilgiye dayanan bir tahmindir. Hipotez, önceki gözlem ve arka plan araştırmasına dayalı olarak araştırma sorunuzu yanıtlama çabasıdır. Teoriler bir kerede test edilemeyecek kadar karmaşık olma eğilimindedir. Bunun yerine araştırmacılar bir teorinin belirli yönlerini test etmek için hipotezler yaratırlar. Örneğin, bir araştırmacı akademik performans ile uyku arasındaki ilişkiyi araştırmak isteyebilir ve şu soruyu sorabilir: “Daha az uyuyan öğrenciler okuldaki sınavlarda daha mı kötü performans gösteriyor?”

Makul bir hipotez oluşturmak için belirli bir konuyla ilgili olabilecek farklı soruları düşünmek çok önemlidir. Bu düşünme süreci nedenselliklerin nasıl araştırılabileceği de hesaba katılırsa yardımcı olacaktır.

Hipotezin hem test edilebilir hem de yanlışlanabilir olması önemlidir. Bu, bir deney yoluyla test edilebileceği ve yanlış olduğu kanıtlanabileceği anlamına gelir. Karl Popper tarafından önerilen yanlışlama ilkesi, bilimi bilim olmayandan ayırmanın bir yoludur. Bu ilke bir teorinin bilimsel olarak kabul edilebilmesi için test edilebilmesi ve yanlışlanabileceğini öne sürer.

Bir hipotezi test etmek için öncelikle örneklemin alındığı popülasyonlar arasında hiçbir fark olmadığını varsayarız. Bu sıfır hipotezi olarak bilinir ve bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerinde bir etkisi olmayacağını öngörür.

“…ise o zaman…” hipotezlerine örnekler:

• Kişi 6 saatten az uyursa daha fazla dinlenmesine kıyasla testlerden daha kötü sonuç alacaktır.
• Yatmadan önce bol su içen kişi, geceleri defalarca tuvalete gitmek zorunda kalacaktır.
• Kişi egzersiz ve ağırlık kaldırma antrenmanı yaparsa vücudu kas yapmaya başlayacaktır.

Araştırma hipotezi genellikle alternatif hipotez olarak adlandırılır ve bağımsız değişken manipüle edildiğinde bağımlı değişkende ne gibi değişiklik(ler) olacağını tahmin eder. Araştırma hipotezi ayrıca sonuçların tesadüfi olmadığını ve araştırılan teorinin desteklenmesi açısından önemli olduğunu belirtir. Bilimsel bir hipotez birçok şekilde ifade edilip yazılabilse de hipotezler genellikle “… ise o zaman…” ifadeleri gibi inşa edilir.

4. Adım: Bir Deney Yürütmek (Veri Toplamak)

Bilimsel yöntemin bir sonraki basamağı, hipotezinizi test etmek ve veri toplamaktır. Bir araştırmacı, hipotezi test etmek ve hipotezi destekleyecek veya çürütecek verileri toplamak için bir deney tasarlayacaktır.

Bir hipotezi incelemek için kullanılan doğru araştırma yöntemleri, neyin çalışıldığına bağlıdır. Bir psikolog, deneysel araştırma veya tanımlayıcı araştırma olmak üzere iki temel araştırma biçimi kullanabilir.

Bilimsel yöntem, araştırmacıların önyargılı fikirlerinin veri toplamayı etkilemesine izin vermemesi açısından nesnel, deneylerin mantıklı bir şekilde yürütülmesi bakımından sistematiktir.

Deneysel Araştırma

Deneysel araştırma, iki veya daha fazla değişken arasındaki neden-sonuç ilişkilerini araştırmak için kullanılır. Bu tür bir araştırma bağımsız bir değişkeni sistematik bir biçimde kontrol eder ve belirli bir bağımlı değişken üzerindeki etkisini ölçer.

Deneysel araştırma, bağımsız bir değişkenin manipüle edilmesini ve bağımlı değişken üzerindeki etkinin/etkilerin ölçülmesini içerir. Sonuçlarınızın kesin ve tutarlı olduğunu doğrulamak için deneyi birkaç kez tekrarlamanız önemlidir. Bu yöntemin önemli avantajlarından biri, bir değişkendeki değişikliklerin diğerini de etkileyip etkilemediğini belirlemek için araştırmacılara izin vermesidir.

Psikoloji alanındaki deneyler çok katmanlı ve görece karmaşık olsa da basit araştırmalar da önemlidir. Yine de bu tarz araştırmalar araştırmacıların değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkilerini belirlemesine izin verir.

Çoğu basit deney, herhangi bir değişikliğin uygulanmadığı bir kontrol grubu ve değişikliğe uğratılan bir deney grubu kullanır. Deneysel araştırmaya örnek olarak bir ilaç firmasının yeni bir ilacı test etmek istemesi verilebilir. Bir gruba (kontrol grubu) plasebo verirlerken diğer gruba (deney grubu) gerçek ilaç verilir.

Betimsel Araştırma

Betimsel araştırma, genellikle söz konusu değişkenleri kontrol etmenin zor ve hatta imkânsız olduğu durumlarda kullanılır. Betimsel analiz örnekleri; doğal gözlem, vaka çalışmaları ve korelasyon çalışmalarını içerir.

Betimsel araştırmaya bir örnek, pazarlamacıların sıklıkla kullandığı telefon anketlerini içerir. Genel olarak araştırmacıların neden-sonuç belirlemesine izin vermeseler de psikoloji araştırmalarında ilişkisel (korelasyonel) çalışmalar oldukça yaygındır. Farklı değişkenler arasındaki ilişkileri tespit etmeyi ve bu ilişkilerin güvenirliğini ölçmeyi mümkün kılar.

5. Basamak: Verileri Analiz Etmek ve Sonuç Çıkarmak

Bir araştırmacı araştırmayı tasarlayıp yeterli sayıda veri topladıktan sonra toplanan bilgileri dikkatlice gözden geçirir ve neyin bulunduğuna karar verir. Birtakım istatistiksel analizler yaparak araştırmacılar veriyi özetler, bulguları yorumlar ve kanıtlara dayalı olarak sonuca varır. Sonuçlara göre araştırmacı kurduğu hipotezini ya reddedecek ya da onaylayacaktır.

Verileri Analiz Etmek

Peki, bir araştırmacı araştırmasının sonuçlarının ne anlama geldiğini nasıl belirleyebilir? İstatistiksel analiz, araştırmacının hipotezini destekleyebilir veya çürütebilir, ayrıca sonuçların istatistiksel olarak anlamlı olduğunu belirlemek için kullanılır.

Sonuçlar “istatistiksel olarak anlamlı” olduğunda bu sonuçların şansa bağlı veya rastlantısal olması ihtimal dışıdır. Bu gözlemlere dayanarak araştırmacılar sonuçların ne anlama geldiğini belirlemelidir.

Bir deney bazı durumlarda bir hipotezi destekler, ancak bazen diğer durumlarda doğru olmayabilir. Bir psikoloji araştırmasındaki gelişmeler araştırmacının hipotezini desteklemezse ne olur? Bu durum, çalışmanın değersiz olduğu anlamına gelmez. Bulguların araştırmacının hipotezini desteklemede başarısız olması araştırmanın yararlı veya öğretici olmadığı anlamına gelmez.

Bu tür araştırmalar, bilim insanlarının gelecekte araştırmak üzere keşfedilmemiş sorular ve hipotezler geliştirmelerini desteklemede önemli bir rol oynar. Kararlar alındıktan sonra bir sonraki adım, sonuçları bilim camiasının geri kalanıyla paylaşmaktır. Bu, genel bilgi tabanına katkıda bulunduğu ve diğer bilim insanlarına keşfedilecek yeni araştırma yolları bulmalarında yardımcı olabileceği için sürecin ayrılmaz bir parçasıdır. Eğer hipotez desteklenmezse araştırmacı deneyin sonuçlarını kabul etmeli, yeni bir hipotez oluşturulmalı ve yeni bir deney geliştirmelidir.

Sonuca Varmak ve Verileri Yorumlamak

Deneysel gözlemler hipotezle çeliştiğinde birtakım olasılıklar dikkate alınmalıdır: Teori yanlış olabilir; bu durumda verileri tam olarak açıklayabilmesi için değiştirilmesi gerekir. Alternatif olarak hipotez asıl teoriden zayıf bir şekilde türetilmiş olabilir. Ayrıca, araştırma kötü yürütülmüş veya uygun olmayan bir yöntem kullanılmış olabilir veya işin içinde araştırmacıların dikkate almadığı faktörler olabilir. Bu durum bilimsel yöntemin sürecini yeniden başlatacaktır.

Hipotez desteklenirse araştırmacı hipotezini desteklemek için daha fazla kanıt bulabilir veya hipotezini daha da güçlendirmek için karşı kanıt arayabilir. Her iki senaryoda da araştırmacı sonuçlarını daha büyük bir bilimsel camiayla paylaşmalıdır.

6. Basamak: Sonuçlarınızı Paylaşmak

Araştırma döngüsünün son aşamalarından biri araştırmanın yayımlanmasını içerir. Rapor yazıldıktan sonra araştırmacı(lar) çalışmayı uygun bir dergide yayımlanması için gönderebilir. Örneğin psikolojik deneylerin çalışmaları ve sonuçları Developmental Psychology, Psychological Bulletin, Journal of Social Psychology ve diğerleri gibi hakemli dergilerde görülebilir.

Bilim insanları çalışmalarının bir tanımını yazarak bulgularını rapor etmelidir. Bu sayede diğer araştırmacılar mevcut araştırmayı geliştirebilir veya sonuçları tekrarlayabilir. Amerikan Psikoloji Birliği tarafından belirtildiği gibi belirli bir formatı izleyen bir dergi makalesinin tipik bir yapısı vardır. Bu makalelerde araştırmacılar:

• Önceki araştırma hakkında kısa bir açıklama ve arka plan sağlar.
• Hipotezlerini açıklar.
• Çalışmaya kimlerin katıldığını ve nasıl seçildiklerini belirtir.
• Her değişken için işevuruk (operasyonel) tanımlar yapar.
• Veri toplamak için kullanılan ölçümleri ve yöntemleri açıklar.
• Toplanan verilerin nasıl yorumlandığını açıklar.
• Sonuçların ne anlama geldiğini tartışırlar.

Psikolojik çalışmaların ve tüm bilimsel çalışmaların ayrıntılı bir kaydı, çalışma boyunca kullanılan adımları ve yöntemleri net bir şekilde açıklamak için hayati önem taşır. Böylece diğer araştırmacılar da bu deneyi yapabilir ve sonuçları tekrarlayabilir.

Akademik ve profesyonel dergiler tarafından yürütülen süreç gönderilen her makalenin bilimsel olarak sağlam olduğundan emin olmaya yardımcı olmak için kapsamlı bir hakem değerlendirmesinden geçmesini sağlar. Araştırma yayımlandıktan sonra araştırılan konudaki bilgimiz mevcut yapbozun bir başka parçası hâline gelir.

Bilimsel Yöntemi Tekrarlamak     

Şimdi birinin hipotezi doğru çıkarsa daha fazla kanıt bulun veya karşı kanıt bulun. Hipoteziniz yanlış ise yeni bir hipotez oluşturun veya tekrar deneyin. Daha uygun bir deney tasarlamak için veya farklı bir özellikli (spesifik) soruyu test etmek için ilk hipotezinizi gözden geçirmek isteyebilirsiniz.

Bilimsel yöntemin şaşırtıcı yanı, bilim insanlarının ve herkesin tekrar tekrar yararlanabileceği kapsamlı ve anlaşılır bir süreç olmasıdır. Bu nedenle sonuçlar çıkarın ve tekrarlayın çünkü bilimsel yöntem asla bitmez ve hiçbir bulgu mükemmel olarak kabul edilmez.

Bilimsel yöntem:

• Gözlem yapma,
• Hipotez oluşturma,
• Tahminde bulunma,
• Hipotezi test etmek için deney yapma sürecidir.

Bilimsel yöntemi tekrar etme süreci, bilim ve insan bilgisinin tüm alanları için çok önemlidir.

Sıkça Sorulan Sorular

Bilimsel Yöntemlerin Altı Basamağı Sırasıyla Nedir?

1. Gözlem yapmak (teori oluşturma)
2. Bir soru sormak. Bilimsel bir soru tanımlı, test edilebilir ve ölçülebilir olmalıdır.
3. Hipotez oluşturmak (tahminlerde bulunmak)
4. Hipotezi test etmek için bir deney yapmak (veri toplamak)
5. Veriyi analiz etmek ve bir sonuca varmak
6. Bulguları paylaşmak, böylece diğer araştırmacılar yeni hipotezler üretebilir.

Bilimsel Yöntem Nedir?

Bilimsel yöntem temel olarak araştırmacıların iki veya daha fazla değişken arasında nedensel bir ilişki olup olmadığını belirlemek için izleyebilecekleri adım adım ilerleyen bir süreçtir. Psikologlar ve diğer bilim insanları düzenli olarak insan davranışı için nedenler öne sürerler. Daha sıradan bir düzeyde, insanlar günlük olarak diğer insanların niyetlerini ve eylemlerini yargılar.

İnsan davranışı hakkında yaptığımız standart değerlendirmeler öznel ve hikâyecik niteliğindeyken araştırmacılar hem psikolojiyi nesnel ve sistematik bir şekilde incelemek hem de insanların düşünce ve davranışlarının farklı yönlerini incelemek için bilimsel yöntemi kullanırlar. Bu süreç bilim insanlarının çeşitli psikolojik olguları analiz etmesine ve anlamasına olanak tanımanın yanında araştırmacılara ve diğerlerine çalışmalarının sonuçlarını yaymak ve tartışmak için bir yol sağlar. Bu tür çalışmaların sonuçları genellikle popüler medyada paylaşılır, bu da pek çok kişinin araştırmacıların elde ettikleri bulgulara nasıl ve neden vardıklarını düşünmelerine yol açar.

Bilimsel Yöntemin Altı Basamağı Neden Kullanmalı?

Bilim insanlarının amacı bizi çevreleyen dünyayı daha iyi anlamaktır. Bilimsel araştırma, karmaşık dünyamızda gezinmek ve hakkında bilgi edinmek için en kritik araçtır. Onsuz yalnızca sezgiye, diğer insanların otoritesine ve şansa güvenmek zorunda kalırdık. Bilimsel araştırmalarla ön yargılarımızdan ve batıl inançlarımızdan kurtulabilir, kendimiz ve dünyamız hakkında nesnel (objektif) bir fikir edinebiliriz.

Tüm psikolojik çalışmalar zihinsel davranışları veya süreçleri açıklamayı, tahmin etmeyi ve hatta kontrol etmeyi veya etkilemeyi amaçlar. Bu nedenle psikologlar, temel psikolojik araştırmaları gerçekleştirmek ve kaydetmek için bilimsel yöntemi (ve onun altı basamağını) kullanır ve tekrarlar. Bu nedenle psikologlar dikkatlerini davranışı ve davranışın altında yatan bilişsel (zihinsel) ve fizyolojik (beden) süreçleri anlamaya odaklarlar.

Gerçek hayatta insanlar başkalarının davranışlarını anlamak için sezgilerini ve kişisel deneyimlerini kullanabilir. Bilimsel araştırmanın ayırt edici özelliği, bir iddiayı destekleyen kanıtlardır. Bilimsel bilgi deneyseldir, yani kimin izlediğine bakılmaksızın tekrar tekrar gözlemlenebilen nesnel ve elle tutulur kanıtlara dayanır.

Bilimsel yöntem çok önemlidir çünkü araştırmacı üzerindeki yanlılık veya ön yargının etkisini en aza indirir. İnsan ne kadar uğraşırsa uğraşsın en iyi niyetli bilim insanları bile önyargıdan kaçamaz. Bu durum kişisel görüşlerden ve kültürel inançlardan kaynaklanır, yani herhangi bir ölümlü, herhangi bir veriyi kendi kişisel deneyimine göre filtreler. Ne yazık ki bu “filtreleme” süreci bir bilim insanının bir sonucu diğerine tercih etmesine neden olabilir.

Evde veya işte küçük bir sorunu çözmeye çalışan sıradan bir insan için bu önyargılara yenik düşmek o kadar da önemli değildir; aslında çoğu zaman önemlidir. Ancak sonuçların denetlenmesi ve çoğaltılması gereken bilimsel toplulukta, her türlü önyargı veya ayrımcılıktan kaçınılmalıdır.

Bilimsel Yöntemin Altı Basamağı Ne Zaman Kullanılmalı?

Bilimsel yöntem her zaman her yerde kullanılabilir! En küçük bilmeceden küresel problemlerin çözümüne kadar her türlü bilime ve araştırmaya uygulanabilecek bir süreçtir.

“Bilim insanı” sayılmasanız bile her disiplinden insanın her türlü ikilem için bu yöntemi kullandığını duyunca şaşıracaksınız. Bir dahaki sefere bir sorunla karşılaştığınızda kendinizi yakalamaya çalışın ve bilimsel yöntemi farkında olmadan veya bilinçli olarak nasıl kullandığınızı görün.