Temel İlk Yardım Uygulamaları

Çisem Özge Biçer Mayıs 5, 2022

9 dakika okuma süresi

Yazan: Çisem Özge Biçer

Düzenleyen: Ümit Sözbilir

Özet: İlk yardım, iyi durumda olmayan veya yaralanmış bir kimseye profesyonel sağlık ekibi olay yerine gelene kadar yapılan acil müdahaledir. Doğru bir şekilde uygulanan ilk yardım, hafif bir hasarın daha da kötüye gitmesini engelleyebilirken ciddi bir durumda hayat kurtarabilir.

Dünya genelinde birçok insan ani gelişen olaylara bağlı olarak ciddi bir şekilde hasar görüyor ve hatta hayatını kaybediyor. Vaktinde, doğru bir şekilde yapılacak ilk yardım müdahaleleri yaralanmaların etkisini azaltabilir, ölümlerin önüne geçebilir. İlk yardım uygulayacak kimsenin sorumluluğu kazazedeye tam tıbbi müdahalede bulunmak olmamakla birlikte ilk yardım uygulamalarının tamamının 3 temel amacı bulunur; yaşamı korumak, sağlık durumunun kötüleşmesinin önüne geçmek ve iyileşmeyi desteklemek. İlk yardım uygulanacağı zaman daima bu üç temel amaca yönelik girişimlerde bulunulmalıdır.

Doğru bir şekilde uygulanan ilk yardım hafif bir hasarın daha da kötüye gitmesini engelleyebilirken ciddi bir durumda hayat kurtarabilir. Buna karşın uygulamanın yanlış yapılması, panik hâliyle bilinen doğruların uygulanmaması kazazedenin durumunun kötüleşmesine neden olabilir. İlk yardım yapabilmek için kişinin uygulamaları öğrenmesi, öğrendiklerini uygulama becerisi geliştirmesi ve müdahale esnasında sükûnetini koruması son derece önemlidir.

İlk yardım uygulayacak kimsenin birinci önceliği daima kendisi olmalıdır. Kişi uygulama öncesinde, uygulama esnasında ve uygulama sonrasında öncelikle kendi güvenliğini sağlamalıdır. Kaza ortamı gözlemlenmeli ve ortamda yangın ve/veya patlama gelişmesi riski, yıkılma ihtimali yüksek olan enkaz, düşme ihtimali olan cisimler, bölgede fiziksel şiddete başvurma eğilimi taşıyan kişiler göz önünde bulundurulmalıdır.

Olay yerinin güvenli olduğuna kanaat getirilirse kazazedenin durumu yakından değerlendirilmeli. Eğer olay yeri ve kazanın koşulları kazazedenin durumu için ilave tehlike yaratmıyorsa gerekmedikçe kazazede hareket ettirilmemeli. Kazazedenin bir hastalığı olduğuna dair kart, künye, kolye gibi herhangi bir aksesuar taşıyıp taşımadığı kontrol edilmeli. Durum değerlendirildiğinde gerekli görülüyorsa çevredeki kişilerden biri karışıklık olmaması ve gereksiz çağrılar yapılmasına yol açmamak adına özellikle seçilmeli ve seçilen kişiye 112 Acil Çağrı Merkezini[1] arayıp durumu detaylı bir şekilde anlatması söylenmeli. İlk yardım uygulayacak kimse olay yerinde destek olabilecek başka bir kimseye erişemiyorsa çağrı merkezini kendisi aramalı ve durumu izah etmelidir.

Acil sağlık hizmetleri sağlayan ekip olay yerine gelene kadar kazazedenin yanında kalınmalı ve ilk yardım uygulamaları “biliniyorsa” kazazedeye müdahale edilmelidir. İlk yardım uygulayacak kimse hiçbir koşulda kendisini tehlikeye atmamalıdır.

Müdahaleye başlarken kazazedenin bilincinin açık olup olmadığı sorgulanmalı. Kazazedeye iyi olup olmadığı ve ismi yüksek sesle sorulmalı, kazazede hiçbir şekilde sarsılmamalıdır. Özellikle trafik kazası, yüksekten düşme, merdivenden düşme gibi sarsıcı (travmatik) durumlarda kazazedenin baş-boyun bölgesinin ve vücudunun geri kalanının konumu ve biçimi korunmalıdır. Kazazedenin bilinci açıksa kişi kendisini tanıtıp müdahale etmek adına öncelikle izin almalıdır. Bilincin açık olmadığı durumlarda kazazedenin dolaylı yoldan rıza gösterdiği varsayıldığından doğrudan müdahale yapılır.

Bilinci Açık Olmayan Kazazedeye Yaklaşım

Kazazedenin bilinci açık değilse öncelikle solunum yolu kontrol edilmeli, herhangi bir yabancı cisim varsa çıkarılmalı ve kazazedenin başı özenle nefes alabileceği uygun pozisyona getirilmeli. Solunum yolu tıkanık olmadığı hâlde kişi nefes almıyorsa suni solunum yapılmalı ve kişinin kalp ritmi kontrol edilmeli. Buna karşın kişi nefes alıyor olsa bile bilinci kapalı olabilir. Bu durumda da kişinin kalp ritmi kontrol edilmeli. Eğer kalp atımı durmuşsa derhal kalp masajına başlanmalı. Kalp-akciğer canlandırması (cardiopulmonary resuscitation, CPR) hayat kurtarıcı bir uygulamadır. Bilinci açık olmayıp solunumu devam eden bir kişinin yaşamını tehdit eden bir başka durum yoksa kişiye koma pozisyonu verilmeli ve sağlık ekibi olay yerine gelene dek kişinin başında beklenmeli.

ilk yardım — Bilinci açık olmayan bir kimseye yaklaşım adımları. [21]

CPR hayat kurtaran bir tekniktir. Kişinin kalp atımı ve nefes alış verişi durduğunda kanın ve oksijenin vücutta dolaşımını sağlamayı amaçlar. [22]

Kanamaya Yaklaşım

Kanama çoğunlukla kontrol altına alınabilen bir durum olsa da devam eden yaygın kanama şoka ve ölüme yol açabilir. Kanaması olan kazazedeye yaklaşımda ilk yardım uygulayacak kimsenin hepatit B, AIDS gibi kan aracılığıyla bulaşabilen hastalıklardan kendisini koruyabilmesi için mümkünse eldiven giymesi önerilir.

Kanayan bölgenin temizlenmesi gerekiyorsa bölge suyla temizlenmeli ve gazlı bez, giysi, havlu gibi bir bezle kapatılıp bu bölgeye baskı uygulanmalı. Bu işlemde önemli olan doğrudan yaraya basınç uygulanması ve yaranın kapatıldığı ilk bez tabakasının çıkarılmaması, gerekirse ilave bezler kullanılmasıdır. Kanayan bölge mümkünse kalp hizasından yukarıda tutulmalı. Kanamada turnike uygulanmamalı.

Kanamayı durdurmak için kanayan bölgeye doğrudan baskı uygulanmalı ve mümkünse kanayan bölge kalp hizasından yukarıda tutulmalı. [24]

Herhangi Bir Cisim Nedeniyle Boğulma

İlk yardım uygulayacak kimse karşısında bir kazazede olduğunu ve bu kazazedenin bir cisim nedeniyle boğulduğunu düşünüyorsa herhangi bir müdahalede bulunmadan önce basitçe “Boğuluyor musunuz?” diye sormalı.

Solunum yolu herhangi bir cisim nedeniyle kısmi bir şekilde tıkanmışsa kazazede konuşabilir, ağlayabilir, öksürebilir ve nefes alabilir durumdadır. Bu durumdaki bir kimse çoğunlukla tıkanıklığı kendi kendine düzeltebilir. Bu durumda kazazede öksürmesi için cesaretlendirilmeli, ağzında bir cisim varsa tükürmesi söylenmeli ve ağızdan bakıldığında cisim görülmediği takdirde parmaklarla cismi çıkarma çabasına girilmemeli. Eğer kişi öksürerek bu durumdan kurtulamıyorsa kişinin sırtına vurulmalı.

Solunum yolu şiddetli bir şekilde kapanmışsa kişi konuşamaz, ağlayamaz, öksüremez ve nefes alamaz. Dolayısıyla herhangi bir cisim nedeniyle gelişen şiddetli solunum yolu tıkanması hayatı tehdit eden bir durumdur. Bu durumdaki kazazede yetişkin veya 1 yaşından büyük ise öncelikle 5 defa sırta vurma ve 5 defa karna baskı yapma (Heimlich manevrası) eylemlerini ihtiva eden “5-5 yaklaşımı” uygulanmalı. Bu durumda yapılması önerilen müdahaleler arasında farklılık olmakla birlikte bu farklılığın sebebi “bilme”ye dayanır. İlk yardım uygulayacak kimse eğer 5-5 yaklaşımını biliyorsa bu yaklaşımı uygulamalı eğer bilmiyorsa yalnız karna baskı yapma tekniğini uygulamalıdır. 1 yaşından küçük bebeklerde veya gebelerde ise karna değil göğse baskı yapılmalı.

Solda: Kazazede yetişkin veya 1 yaşından büyük ise 5-5 yaklaşımı uygulanmalı. [25]Ortada: Karna baskı yapılırken el yumruk yapılmalı ve başparmak içe doğru gelecek şekilde göbeğin hemen üstüne yerleştirilmeli. [26]Sağda: Kişi herhangi bir cisim nedeniyle boğulma durumunda kendi kendine karın baskısı uygulayabilir. [25]

1 yaşından küçük bebeklerde 5-5 yaklaşımı uygulanacağı zaman karna değil göğse baskı yapılmalı. [26]

Suda Boğulmaya Yaklaşım

Suda boğulmakta olan biri tespit edildiğinde ilk yardım uygulayacak kimsenin öncelikle kendi güvenliğini düşünmesi, doğrudan suya girmemesi gerekir. Kişi kendi güvenliğini sağladıktan sonra boğulmakta olan kimseye yardımcı olmalı.

Kazazede karaya çıkarıldıktan sonra öncelikle nefes alıp almadığı kontrol edilmeli. Genel acil çağrı merkezi araması kurallarına uygun bir şekilde 112 Acil Çağrı Merkezi aranmalı ve durum bildirilmeli. Kazazedeye öncelikle 5 defa suni soluk verilmeli ve CPR uygulanmaya başlanmalı. Eğer kişi bilinçsiz olduğu hâlde nefes alıp veriyorsa kişiye koma pozisyonu verilmeli ve sağlık ekibi olay yerine intikal edene kadar kişinin yanında beklenmeli.

Yanığa Yaklaşım

Sıcak cisimler, buhar, Güneş, alev, kimyasallar ve elektrik dokularda yanık oluşturabilir. Ciddi yanığı olan kazazedeye ilk yardım uygulanacağı zaman öncelikle kazazedenin yanığa yol açan kaynak ile ilişkisini keserek daha fazla zarar görmesi engellenmeli. Kazazedenin nefes alıp almadığı kontrol edilmeli, kazazede nefes almıyorsa suni solunuma başlanmalı. Yanık bölge hızla şişeceğinden kazazedenin takı ve kemer gibi aksesuarları çıkarılmalı. Yanık bölge gazlı bezle veya temiz bir kıyafetle örtülmeli ve mümkünse kalp hizasından yukarı kaldırılmalı. Sağlık ekibi olay yerine gelene kadar kazazedenin yanında kalınmalı ve derinin soğuk/nemli bir hâl alması, nabzın zayıflaması ve nefes alış verişin derinliğinin azalması gibi şok bulguları takip edilmeli.

Hafif yanık durumunda öncelikle yanık bölge akan serin suyun altında yaklaşık 10 dakika yıkanmalı. Bu işlemi uygularken özellikle yaşlılar ve bebekler gibi hassas kişilerin vücut sıcaklığının düşmesi (hipotermi) durumu göz önünde bulundurulmalı, gerekirse uygulama durdurulmalı. Buz veya soğuk su kullanılmamalı. Yanık bölgenin çevresinde takılar varsa hızlı bir şekilde çıkarılmalı. Yanık bölge gazlı bezle gevşek bir şekilde sarılmalı. Eğer ihtiyaç duyuluyorsa kazazedeye kullanımı reçeteye tabi olmayan bir ağrı kesici verilebilir.

Görsel 11 Açıklaması: Yanığın derecesine göre yapılması ve yapılmaması gerekenler. [27]

Kemik ve Eklem Kırığına Yaklaşım

Kazazedede kemik veya eklem kırığını tespit etmek güç olsa da ilk yardım uygulayacak kimse herhangi bir şüphe duyuyorsa kırık kemik olduğunu varsaymalı. Kazazedenin bilinci açık değilse veya ağır kanaması varsa öncelik kırığa verilmemeli. Kazazedenin bilinci açıksa kırık mümkün olduğunca hareketsiz tutulmalı ve araba veya ambulans ile hastaneye götürülmeli.

Kalp Krizine Yaklaşım

Bir kimsenin kalp krizi geçirmekte olduğu düşünülüyorsa yapılacak ilk iş derhal 112 Acil Çağrı Merkezini aramaktır. Kalp krizinin temel belirtileri şunlardır: Çoğunlukla göğsün merkezine veya sol tarafına yerleşmiş baskı, daralma veya sıkışma hissiyle karakterize göğüs ağrısı; kol(lar), çene, boyun, sırt veya karın gibi vücut bölümlerinde hissedilebilen gezici ağrı; nefes darlığı, hâlsizleşme, baş dönmesi veya sersemlik, terleme, mide bulantısı.

Kalp krizi geçirmekte olan bir kimseye yapılacak ilk müdahale onu oturtmak olmalı. Eğer mümkünse bu kimse başı ve omuzları desteklenip dizleri bükülü biçimde yere oturtulmalı. Kazazedenin bilinci açık ise anjina[2] durumuna yönelik herhangi bir ilaç kullanıp kullanmadığı ve aspirine karşı alerjisi olup olmadığı sorgulanmalı; anjina için kullandığı ilacı almasına yardımcı olunmalı ve 16 yaşından büyük olup aspirin alerjisi yoksa 300 mg aspirin tabletini yavaşça çiğnemesi sağlanmalı. Sağlık ekibi olay yerine gelene kadar kazazedenin yaşamsal bulguları gözlemlenmeli. Eğer kazazede bilincini yitirmeye başlıyorsa hava yolu açılmalı, gerekirse CPR yapmaya başlanmalı.

Kalp krizi geçirmekte olan bir kimse öncelikle tercihen yerde dizleri bükülü bir biçimde oturtulup başı ve omuzları desteklenmeli. [28]

Zehirlenmeye Yaklaşım

Zehirlenme; kimi ilaçların, kimyasalların, zehirlerin veya gazların yutulması, solunması, zerk edilmesi veya temas etmesi sonucu oluşan hasar hâlidir. Zehirlenme belirtileri temel olarak şunlardır: Ağız ve dudak çevresinde yanıklar veya kızarıklık, benzin veya tiner gibi kimyasallar kokan nefes, kusma, nefes almada zorlanma, uyuşukluk, bilinç bulanıklığı. Zehirlenmeye karşı uygulanacak ilk yardım kazazedenin belirtilerine, yaşına ve zehirlenmeye neden olan etkene göre değişeceği için bir zehirlenme durumunda yapılması gereken ilk iş 114 numaralı Ulusal Zehir Danışma Merkezinin (UZEM) aranmasıdır. 7/24 hizmet veren UZEM, bildirilen zehirlenme durumuna uygun olarak yapılması ve yapılmaması gerekenleri detaylı bir şekilde anlatacaktır.

114 numaralı telefon hattı üzerinden zehirlenmelerle ilgili bilgilendirme hizmeti sunan UZEM, 7/24 ulaşılabilir bir merkezdir. [29]

Aşırı Duyarlılık Tepkisine (Anafilaksi) Yaklaşım

Böcek ısırıklarına, kimi ilaçlara veya besinlere karşı gelişebilen aşırı duyarlılık tepkisi, yaşamı tehdit eden bir durumdur. Aşırı duyarlılık tepkisi, kazazedede şoka, kan basıncında ani düşüşe ve nefes almada zorluğa neden olabilir. Aşırı duyarlılık tepkisinin temel belirtileri şunlardır: Kurdeşen (ürtiker), kaşıntı, kızarıklık veya solukluk gibi deri tepkileri; yüzün, gözlerin, dudakların, dilin veya boğazın şişmesi; solunum yollarının daralmasının sonucu olarak hırıltı ve nefes almada zorluk, zayıf ve hızlı nabız, bulantı ve kusma; baş dönmesi, bayılma veya bilinç bulanıklığı/kaybı.

Aşırı duyarlılık tepkisine giren bir kimseye ilk yardım uygulayacak kimsenin önceliği kazazedeye yanında adrenalin enjektörü taşıyıp taşımadığı sormak olmalı. Varsa adrenalin kazazedenin dış uyluk bölümüne zerk edilmeli. Ardından 112 Acil Çağrı Merkezi aranmalı. Kusma veya ağızdan kanama varsa kazazede yan yatırılmalı ancak böyle bir durum yoksa sırtüstü yatırılmalı. Sıkı giysiler gevşetilip kazazedeye bir battaniye örtülmeli. Kazazedeye yiyecek veya içecek hiçbir şey verilmemeli. Sağlık ekibi olay yerine intikal edene dek kazazedenin yaşamsal bulguları takip edilmeli. Gerekli durumlarda suni solunum veya CPR yapılmalı.

Kazazede yanında kendi kendine adrenalin zerk edebilmesini sağlayan bir adrenalin enjektörü taşıyorsa dış uyluk bölümüne adrenalin zerk edilmeli. [30]

Aşırı duyarlılık tepkisine yaklaşımda klasik duyarlılık tepkisi ilaçları olan antihistaminikler kullanılmamalı.

Şoka Yaklaşım

Şok, kan basıncında ani düşüşe bağlı gelişen oldukça ciddi bir durumdur. Müdahale edilmediği takdirde hayati organlarda hasar yaratabilir ve hatta ölüme yol açabilir. Şokun temel belirtileri şunlardır: Serin, nemli ve soluk bir cilt; beyaz tenli kimselerin tırnak ve dudaklarında mavimsi renk, koyu tenlilerin tırnak ve dudaklarında grimsi renk; hızlı nabız, hızlı nefes alıp verme, mide bulantısı ve/veya kusma, büyümüş göz bebekleri, yorgunluk ve hâlsizlik, baş dönmesi veya bayılma, davranış değişiklikleri.

Bir kimsenin şoka girdiği düşünülüyorsa ilk iş olarak 112 Acil Çağrı Merkezi aranmalı. Kazazedenin uzanması sağlanmalı, eğer herhangi bir engel yoksa ayakları ve bacakları hafifçe kaldırılmalı. Gerekmedikçe kazazede hareket ettirilmemeli. Sıkı giysiler gevşetilip kazazedeye bir battaniye örtülmeli. Kazazedenin herhangi bir şey yemesi veya içmesi engellenmeli. Yaşamsal bulgular takip edilmeli, gerekirse suni solunum veya CPR yapılmalı. Diğer acil durumlarda veya kazalarda belirtilen sebeplerden ötürü şok gelişmişse sebebe yönelik girişimlerde bulunulmalı.

Şoka giren bir kimsenin ayakları ve bacakları herhangi bir engel yoksa hafifçe kaldırılmalı, sıkı giysiler gevşetilip bu kimseye bir battaniye örtülmeli ve yaşamsal bulgular takip edilmeli. [31]

İnmeye Yaklaşım

İnme çok ciddi bir acil durumdur. Tedaviye ne kadar erken başlanırsa hasarın en aza indirilmesi o kadar olasıdır. İnme durumunda her bir an son derece önemlidir. İnmenin temel belirtileri şunlardır: Kişi gülümsediğinde yüzü bir tarafa doğru sarkar, kişi kollarını kaldırmaya çalıştığında bir kol diğerinden daha aşağıda kalır; kişi basit bir cümleyi bile tekrar edemeyebilir, kişinin konuşması bulanık veya anlaşılması zor olabilir. Bunun yanı sıra inmenin vücudun bir tarafında zayıflık veya uyuşukluk, özellikle tek gözde kararma veya görme kaybı, belirgin bir neden olmaksızın ortaya çıkan baş ağrısı, açıklanamayan baş dönmesi ve denge kaybı gibi başka belirtileri de olabilir.

Bir kimsenin inme geçirdiği düşünülüyorsa doğrudan 112 Acil Çağrı Merkezi aranmalı.

Olası bir inme durumunda bilinmesi gereken uyarılar yüz, kollar, konuşma ve zaman sözcüklerinin İngilizce karşılıklarıyla (*face, arms, speech, time*) kodlanarak (FAST) hatırlanması kolaylaştırılmıştır. [32]

İlk yardım yapılırken sakin olunmalı ve risk alınmamalı. Kazazedeye mevcut ilk yardım kılavuzları rehberliğinde yaklaşılmalı, yapılacak işler planlanmalı ve adım adım uygulanmalı. Eğitimli olunsa dahi ilk yardım esnasında yanlış bir şey yapmaktan ve dolayısıyla durumu daha da kötüleştirmekten korkup çekinilebilir. Panik ve korku hâlinde ne yapılacağından emin olunamıyorsa yapılması gereken derhâl 112 Acil Çağrı Merkezini aramak ve durumu yetkili kimseye anlatmaktır. İlk yardımda yapılacak en kötü şey hiçbir şey yapmamaktır. Bilmek paniği ve korkuyu yönetme becerisini geliştirecektir. Öğrenilmiş ilk yardım bilgileri gerektiğinde tekrar edilmeli. İlk yardım hayat kurtarır!

[1] Ülkemizde farklı acil yardım çağrıları için kullanılan 7 kuruma ait acil çağrı numaralarının (İtfaiye: 110, Jandarma: 156, Polis: 155, Sağlık: 112, Orman: 177, Sahil Güvenlik: 158, AFAD: 122) tek numara (112) altında toplanması amacıyla geliştirilmiştir. (Kaynak: T.C. İçişleri Bakanlığı Bilgi Teknolojileri Genel Müdürlüğü)

[2] Kalp kaslarına giden kan akışının azalmasından kaynaklanan göğüs ağrısı, angina pectoris.

Referanslar