Değeri Bilinmeyen Bir Yöntem: Hayvan Destekli Terapi

Yazan: Zelal Su Değirmenci

Düzenleyen: Ümit Sözbilir & Çisem Özge Biçer

Özet: Hayvan Destekli Terapi (HDT), alanında uzman kişiler tarafından özel olarak eğitilmiş hayvanların, tedavi sürecinde hastaya psikolojik ve fizyolojik olarak destek olması için tedaviye dâhil edilmesidir. HDT’nin temel ilkesi, insan-hayvan etkileşiminin kişide psikolojik, fiziksel ve sosyal değişimler oluşturduğu düşüncesine dayanmaktadır. Özellikle son yıllarda bilinirliği ve kullanımı giderek artan HDT birçok farklı tedavi ve rehabilitasyon yöntemiyle birlikte kullanılabilmektedir.

Hayvan Destekli Terapi (HDT), alanında uzman kişiler tarafından özel olarak eğitilmiş hayvanların, tedavi sürecinde hastaya psikolojik ve fizyolojik olarak destek olması için tedaviye dâhil edilmesidir. HDT, kayıtlı tarihten çok öncesinde kullanılmaya başlanmış bir yöntemdir ancak ilk kayıtlı uygulama 1792 yılında William Tuke tarafından çiftlik hayvanları ile akıl hastalarına yönelik olarak yapılmıştır. Ev hayvanları olarak adlandırılan köpek ve kediler ile yapılan ilk çalışma ise 1867 yılında sara hastalarının tedavisinde Batı Almanya’da denenmiştir. [1]

HDT uygulamaları başta kedi, köpek, at, yunus, tavşan, kuşlar, çiftlik hayvanları olmak üzere çeşitli hayvanlar kullanılarak yapılabilir. HDT çeşitli hayvan aracılığıyla uygulanabildiği gibi birçok hastalığın tedavisinde de kullanılabilmektedir. Günümüzde otizm spektrum bozukluğu, epilepsi nöbetlerinin baskılanması ve çeşitli psikolojik hastalıkların tedavi sürecine yardımcı bir bileşen olarak HDT’nin eklendiği söylenebilir.

1. İnsan ve Hayvan Etkileşimi

İnsan ve hayvan etkileşimi ilk çağdan günümüze kadar uzanan bir ilişkidir. Eski çağ insanları hayvanları birer yoldaş ve koruyucu olarak görmüş, yön ve iz bulma gibi durumlarda yardım alarak hayvanlar ile iletişime sıklıkla başvurmuşlardır. Zamanla insan-hayvan birlikteliği gelişmiş, hayvanların davranışlarını gözlemleyen araştırmaların sayısındaki artış ile birlikte evcilleştirilen hayvan sayısı ve çeşitliliği de artmıştır. Günümüzde ise evcil hayvanlara sahip olmak ve onları, aile üyelerinden biri olarak görmek giderek artan bir durum haline gelmiştir. Yapılan araştırmalarda, evcil hayvan sahibi olmanın psikoloji üzerinde olumlu etkileri görülmektedir. [2]

Hayvan davranışları, insan-hayvan etkileşiminin somut olarak gözlemlenebileceği bir durumdur. Hayvan, birlikte yaşadığı veya iletişimde olduğu insan tarafından şiddet görür, aç ve susuz bırakılır ise ona karşı korku duygusu barındırır ve onu tehdit olarak algılar. Buna karşın kendine güvenen, dengeli, şiddet içeren hareketlerden uzak bir insana karşı hayvan daha sakin ve huzurlu olacaktır.

2. Hayvan Destekli Terapinin Dayanakları

HDT’nin etkileri farklı hipotezlerle açıklanabilir. Bu hipotezlerin en yaygın olanı Wilson’ın Biyofili¹ Hipotezidir. [3]

2.1. Biyofili Hipotezi

Su, bitki, hayvanlar ve hayvan sesleri, hayvan hareketleri gibi uyaranlara karşı yakın olma isteğinin doğuştan itibaren var olduğunu savunur. İnsanlar ile diğer canlılar arasındaki bağ içgüdüsel bir bağ olarak tanımlanabilir. Bu nedenle bu bağın terapötik² etkisi olduğu düşünülmektedir.

2.2. Öğrenme Teorisi

Bu teoride bir veya birden fazla uyarandan ve uyaran(lar)a verilen tepkiden söz edilmiştir. Uyarana verilen tepki uyarılanda tatmin duygusu oluşturursa tepkinin tekrarlanma sıklığı artma eğilimi gösterir. Uyaranın olumsuz tepki yaratması ise uyarılanın deneme-yanılma yolu ile farklı sonuçlara ulaşmasına neden olmaktadır. Bu teori kişinin dikkatini hastalığın kendisinde huzursuzluk yaratan belirtilerinden (örneğin stres ve anksiyete) bir hayvanla etkileşim kurmaya yönelterek daha huzurlu hissetmesi olarak tanımlanabilir.

2.3. Psikanalitik Teori

Kişinin anlamlandıramadığı duygu ve düşüncelerini, gerçek veya gerçek olmayan figürlere yansıtması olarak tanımlanmıştır. Bu teoriye göre kişinin anlamlandıramadığı duygularını gerçek veya hayali hayvanlara yansıtarak somutlaştırması amaçlanmıştır.

2.4. Bağlanma Kuramı

John Bowlby ve annesi Mary Ainsworth tarafından geliştirilen ve öncelikle annenin bağlanma objesi olarak belirtildiği bu kuramda daha sonraları baba, büyük kardeş, büyükanne/büyükbaba ve bakım vericiler gibi farklı bağlanma objeleri çalışılmıştır. İnsan-hayvan arasındaki bağı inceleyen araştırmacılar hayvanların özellikle çocuklar için bazen güven ve sakinlik veren bir bağlanma objesi olabildiğini belirtmektedir. [4]

3. Hayvan Destekli Terapinin Sahip Olduğu Mekanizma(lar)

HDT’nin temel ilkesi, insan-hayvan etkileşiminin kişide psikolojik, fiziksel ve sosyal değişimler oluşturduğu düşüncesine dayanmaktadır. Bu değişimler farklı mekanizmalara dayanmaktadır.

3.1. Bilişsel-Duygusal Mekanizma

İnsan-hayvan etkileşimindeki en etkili mekanizma olduğu düşünülmektedir. Duygusal bağlanma ne kadar güçlüyse HDT’nin olumlu etkileri o kadar fazladır. [3] İnsan-hayvan arasındaki güçlü bağlanma epinefrin³ ve kortikosteroidlerin⁴ salınımın artmasına ve kişinin nabzının ve solunum sayısının düşürülerek sakinleşmesini sağlamaktadır.

3.2. Oyun Mekanizması

Bireyin fiziksel etkinliğini artırmak ile birlikte bu birey, bir hayvanla oyun oynadığında iyileşme potansiyeli artar.

3.3. Fiziksel Mekanizma

Yunuslarla yüzme, köpeklerle oyun oynama veya atla gezintiye çıkma gibi eylemler bireyde kas gelişimini destekleyerek iyileşme sürecine katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.

4. Hayvan Destekli Terapinin Kullanım Alanları

Özellikle son yıllarda bilinirliği ve kullanımı giderek artan HDT, birçok farklı tedavi ve rehabilitasyon yöntemi ile birlikte kullanılabilmektedir. Bu amaçla kullanılan alanlara bazı örnekler şu şekildedir:

• Stres
• Depresyon
• Ameliyatları takiben gelişen şiddetli ağrılar
• Bunaltı (anksiyete) bozukluğu
• Otizm spektrum bozukluğu (OSB)
• Demans (Bunama)
• Down sendromu
• Serebral Palsi (Beyin felci)
• Davranış bozuklukları
• Çocuklarda sanrı veya varsanı ihtiva etmeyen işlevsel sinir hastalıkları
• Kronik yorgunluk sendromu
• Kanser tedavisinde psikolojik destek
• Kronik kalp hastalıkları
• Afazi (lisan yitimi) gibi konuşma bozuklukları
• İyileşme için gerekli motivasyon eksikliği
• Şizofreni
• Az gelişmiş ya da gelişmemiş sosyalleşme
• Baş ağrısı
• Farklı motor bozukluklarının tedavisi
• Yalnızlık duygusu

HDT, hastanelerde, bakımevlerinde, okullarda ve çiftliklerde rahatlıkla uygulanabilmektedir.

HDT’nin kullanıldığı alanların bazıları detaylandırılacak olursa;

• Yaygın gelişimsel bozukluklar: Özellikle otizm spektrum bozukluğu gibi erken gelişim döneminde sosyal becerilerin, lisan becerisinin ve kasların gelişiminin normal sürece uygun olmadığı, kalıcı işlev bozukluklarına yol açan durum ve hastalıkların tedavilerine tamamlayıcı unsur olarak eklenmiştir. Köpekler aracılığıyla uygulanan HDT’de çocuğa bir top verilerek köpekle at-getir oyunu oynaması istenir ve böylece çocuğun motor gelişiminin desteklenmesi amaçlanır. Yunusla birlikte yüzme veya at üzerinde gezintiye çıkma gibi etkinliklerle yine kas gelişimini ve hastalığın getirdiği kaygılı duygudurumunun düzeltilmesi amaçlanır.
• Demans: Amerika’da bir demans ünitesinde 12 demanslı yaşlıya köpeklerle uygulanan HDT’nin, yaşlıların gülme ve konuşma gibi davranışlar sergilemesini sağladığı, sosyalleşmelerine ve bilissel⁵ bozukluklarının iyileştirilmesine yararlı olduğu bildirilmiştir. [6]

Grafik başlığı çeviri: OSB’li çocuklar için bildirilen hayvan destekli terapi

Grafik çizgi 1 çeviri: Atlı terapi

Grafik çizgi 2 çeviri: Hayvan veya pet terapisi

Grafik çizgi 3 çeviri: Köpekli terapi veya hizmet köpeği

5. Hayvan Destekli Terapide Kullanılan Hayvan Türleri

HDT genellikle evde beslemeye uygun, özel eğitimli hayvanlarla yapılmaktadır. Eğitime elverişli ve sosyal becerilere sahip olmaları nedeniyle en çok tercih edilen hayvanlar köpeklerdir. Parish-Plass, yaptığı bir araştırmada istismar ve ihmalden kaynaklanan güvensiz bağlanma gösteren çocuklara uyguladığı hayvan destekli tedavide farelerden, hamsterlardan, papağanlardan ve köpeklerden yararlanmış ve bu hayvanların olumlu etkilerini vaka olarak paylaşmıştır. [7]

5.1. Köpekler

Özellikle çocukların kaygı düzeylerini düşürmek amacıyla köpekler sıklıkla HDT’de sıklıkla kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra epilepsi hastalarının kriz anlarında en az düzeyde fiziksel hasar almaları amacıyla da köpekler kullanılmaktadır. Bu alanda köpeğe epilepsi krizi anında kişinin düşüp titremesi davranışı öğretilir. Öğrenim sürecindeki köpek, hastanın başının altına yatarak hastanın başını korumak veya havlayarak yardım çağırmak üzerine eğitilir. HDT için oyuncu, sakin, daha az baskın karakterde olup saldırgan tutuma yatkın olmayan köpekler tercih edilmelidir. (Örneğin; Labrador Retriever, Golden Retriever)

5.2. Atlar

Atlar kullanılarak uygulanan HDT, hippoterapi⁶ olarak adlandırılmaktadır. Bu yöntemde atın vücut sıcaklığı ve ritmik hareketleri ile hastanın lokomotor⁷ becerileri ve merkezî sinir sisteminin iyileştirilmesi amaçlanmaktadır. HDT’de kullanılacak atların vücut yapıları ve psikolojik-duygusal ve davranışsal özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Soğukkanlı atlar olarak bilinen iyi davranışlı, sakin ve büyük atlar tercih edilmelidir. (Örneğin: Shire, Friesian)

6. Hayvan Destekli Terapinin Riskleri ve Güvenlik Önlemleri

Her ne kadar HDT insan sağlığı üzerinde olumlu etkileri olan bir uygulama olsa da olumsuz etkileri de bulunmaktadır. Başta zoonotik⁸ hastalıklar olmak üzere (örneğin; kist hidatik, toksoplazmoz) aşırı duyarlılık tepkileri, olası kazalar ve hayvan ısırıkları HDT’nin riskleri arasındadır. Hayvanların ve barınakların temizliği, gerekli aşılamalar ve koruyucu ilaç tedavileri bu riskleri azaltmaktadır. Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (Centers for Disease Control and Prevention) ve Delta Birliği riskleri azaltmak için bazı standartlar ve rehberler yayımlamıştır.

Tablo 1: HDT’de dikkat edilmesi gereken kurallar [3]

Başlık	Girişimler
El hijyeni uygulamaları	Hasta, hayvan bakıcısı ve sağlık profesyonelleri uygulama öncesi ve sonrası tekniğine uygun olarak el yıkamalıdır.
Hayvan destekli uygulamalar için program yönetimi	Sağlık profesyonelleri hayvan ziyaret programı oluşturmalı ve buna yönelik politikalar belirlemelidir.
Cinsiyet, özellik ve cins bakımından uygun hayvanların belirlenmesi	Cinsiyet, özellik ve cins bakımından uygun hayvanlar belirlenmelidir. Örneğin küçük kafes hayvanları yaşlı bakım üniteleri için önerilmez.
Hayvan destekli uygulamalar için mizacı uygun olan hayvanın belirlenmesi	Hayvanların yabancılara, ani sese, kalabalığa, diğer havyalara ve bakıcısının komutlarına tepkisi belirlenmelidir. Her hayvanın üç yılda bir yeniden değerlendirilmesi ve ona göre sertifikalanması önerilir.
Hayvanların sağlık kontrolünden geçirilmesi	Hayvanlar aşılanmalı ve her hayvan yılda iki kez veteriner kontrolünden geçirilmeli ve zoonotik hastalıklar açısından taranmalıdır.
Hayvanlar için uygun beslenme düzeni rehberleri	Son üç ay içinde hayvanların çiğ ya da kurutulmuş gıda ile beslenip beslenmediği belirlenmelidir.
Hayvan bakımlarının yönetimi ve eğitimi	Bakıcılara program hakkında bilgi verilmelidir. Bakıcılar enfeksiyon kontrolü, zoonotik hastalıklar, yaralanmalarda ilk yardım konularında resmî eğitim almalıdır. Bakıcılar, hayvan atıkları ile uğraşırken eldiven giymelidir. Hayvan ısırığı ya da yaralaması durumunda yapılması gereken girişimleri içeren uygulamalar belirtilmiştir.
Hayvanların uygulamaya hazırlanması	Hayvanların temel gereksinimleri uygulama öncesi karşılanmalıdır. Hayvan uygulama için temiz ve bakımlı görünmelidir.
Uygulama sırasında hayvan ve hasta arasında uygun iletişimin yönetimi	Uygulama için hastadan yazılı aydınlatılmış onam alınmalıdır. Uygulama öncesi hastanın alerji, bağışıklık baskılanması gibi sağlık sorunlarının olmadığı kesinleştirilmelidir. Yoğun bakım ünitesi, diyaliz merkezi, yenidoğan ünitesi gibi kontaminasyonu9 ağır sonuçlar doğurabilecek yerlere hayvanların girişi engellenmelidir.
Takip etme	Kurum, hastanın hayvan ile etkileşimde olduğu alanın gözlemlenebilmesi için uygun bir sistem geliştirmelidir.
Uygun ziyaret yerinin belirlenmesi	Sağlık profesyonelleri hayvan ile etkileşim için en uygun yeri belirlemelidir.
Çevresel temizlik	Uygulama sonrası çevre uygun dezenfektan ile temizlenmelidir.

Dünyada HDT’nin etkileri ile alakalı bir çok çalışma yapılmış ve yapılmaya devam etmektedir. Ancak Türkiye’de henüz bu alanda bilimsel bir çalışma bulunmamakta ve HDT bir uzmanlık dalı olarak uygulanmamaktadır. HDT gerekli önlemler alındığı ve uzman kişiler tarafından uygulandığı sürece insan sağlığının iyileştirilmesinde iyi bir destek tedavi olacaktır.

---

1 Genetik temelli olarak yaşam ile bağlantı kurmak ve yaşamı sürdürmek amacıyla ortaya çıkan insanî ihtiyaçlar ve eğilimler.

2 Tedavi edici. Bir hastalığın tedavisinde kullanılan şey. İnsanın kendini rahat hissettiği ortam.

3 Adrenalin. Böbrek üstü bezlerinden salgılanan bir hormondur. Stres hormonu olarak da bilinir. Organizmayı acil harekete hazırlar.

4 Glukokortikoidler ve mineralokortikoidler gibi hormonların dâhil olduğu, böbrek üstü bezlerinden salgılanan steroid yapıda bir hormon sınıfı [5]

5 Dikkat toplama, kavrama, anlama ve değerlendirme gibi işlevler.

6 At terapisi olarak da bilinir.

7 Vücudu bir yerden bir yere hareket ettirmek. Sekmek, zıplamak, bedeni uzayda hareket ettirmek.

8 Hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar.

9 Bir ortama herhangi bir yolla istenmeyen maddelerin/kirlerin/atıkların/mikroorganizmaların bulaşması veya bulaştırılması.